मराठी विश्वकोश

केळ (Banana)

केळ ही म्युसेसी कुलातील एकदलिकित व बहुवर्षायू वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव म्युसा पॅरॅडिसियाका असे आहे. या वनस्पतीच्या फळांनाही केळी म्हणतात. या वनस्पतीचे मूलस्थान आशिया खंडाच्या आग्नेय भागात असून शास्त्रज्ञांचे मते ते…

कवठ (Elephant apple; Wood apple)

कवठ हा मध्यम उंचीचा वृक्ष रूटेसी कुलातील असून फेरोनिया एलेफंटम या शास्त्रीय नावाने ओळखला जातो. सामान्यपणे इंग्रजीत या वृक्षाला कर्ड फ्रूट किंवा मंकी फ्रूट असे म्हणतात. याचा प्रसार मुख्यत्वे आशियामध्ये पाकिस्तान, बांगला…

अश्रुग्रंथी (Lachrymal glands)

मनुष्याच्या डोळ्याच्या वरच्या पापणीत वसलेली अश्रू तयार करणारी ग्रंथी. बदामाच्या आकाराची ही ग्रंथी सतत अश्रू तयार करून ६ ते १२ नलिकांवाटे वरच्या पापणीच्या श्लेष्म त्वचेवर पसरवते. हे अश्रू डोळ्याच्या पुढच्या…

अवसादन (Sedimentation)

जलसंस्करण (शुद्धीकरण) प्रक्रियेत पाण्याचे गाळण करण्यापूर्वी त्या पाण्यातील घनद्रव्ये बाहेर काढण्याची क्रिया. अवसादनात द्रव व सूक्ष्म घन पदार्थ यांच्या मिश्रणातील घन पदार्थ वेगळे केले जातात. अपशिष्ट जल व घन पदार्थांमुळे…

भूंकपरोधक तुळया आणि स्तंभांचे जोड ( Earthquake resistant Beam-Column Joints)

भूकंप मार्गदर्शक सूचना २० तुळई - स्तंभ जोडांचे वैशिष्ट्य : प्रबलित (पोलादी सळ्या आणि जाळ्या वापरून अधिक बलवान केलेल्या) काँक्रीटच्या इमारतींमध्ये स्तंभाचा जो भाग तुळईला तिच्या छेदनामध्ये सामायिक असतो, त्याला…

दोष (त्रिदोष) Dosha-Ayurveda

व्यवहारात दोष हा शब्द उणीव किंवा व्यंग या अर्थाने वापरला जातो. आयुर्वेदात मात्र दोष हा शब्द शरीर आणि मनाच्या क्रिया तसेच शरीरातील अवयवांची रचना यांसाठी प्राधान्याने कारणीभूत असलेल्या घटकांसाठी वापरला…

तक्ता क्र. १: महाराष्ट्र राज्याची परागकण दिनदर्शिका.

परागकण दिनदर्शिका (Pollen Calenders)

भारतात साधारणपणे उन्हाळा,पावसाळा आणि हिवाळा असे तीन ऋतू आहेत. निरनिराळ्या ठिकाणी ४८0 से. उष्णतेपासून ते गोठवणाऱ्या थंडीपर्यंत तापमान अनुभवास येते. परिणामी, जगात कोठेही नसेल असे वनप्रकार आणि जैववैविध्य येथे दिसून…

iamhert001p1

विल्यम पिट ॲम्हर्स्ट (William Pitt Amherst, 1st Earl Amherst)

ॲम्हर्स्ट, लॉर्ड विल्यम पिट : (१४ जानेवारी १७७३ – १३ मार्च १८५७). ब्रिटिशांकित हिंदवी साम्राज्यातील १८२३–१८२८ या काळातील गव्हर्नर जनरल. १७९७ मध्ये ऑक्सफर्ड विद्यापीठाचा एम. ए. झाल्यानंतर ॲम्हर्स्टने सर्व यूरोपचा प्रवास…

संकालनदर्शक (Synchroscope)

प्रत्यावर्ती (AC) विद्युत शक्तिप्रणालीमधील (AC electrical power systems) कोणत्याही दोन प्रणाली म्हणजेच जनित्र किंवा विद्युत जालक (generator or power networks) एकमेकांशी किती प्रमाणात संकालित (synchronised) आहेत याची मोजणी करणारे यंत्र…

स्थिर प्रवाह ऊर्जा समीकरण (Equation of constant flow energy)

[latexpage] प्रत्यक्ष व्यवहारातील अनेक समस्यांमध्ये यंत्रामधून किंवा एखाद्या ऊपकरणाच्या भागातून वाहणाऱ्या द्रव्याची गती वेळेनुसार बदलत नसेल तर त्या प्रवाहाला स्थिर प्रवाह असे म्हटले जाते. अशा प्रणालीचा अभ्यास खालीलप्रमाणे केला जातो.…

दुहेरी शोध दोलनदर्शक (Dual trace oscilloscope)

इलेक्ट्रॉनिक मंडल (circuit) आणि प्रणालीच्या अभ्यासात्मक विश्लेषणामध्ये दोन किंवा अधिक विद्युत दाबांची तुलना ही अतिशय महत्त्वाची असते. अशी तुलना एकापेक्षा जास्त दोलनदर्शक वापरून शक्य होते. परंतु अशा वेळी प्रत्येक दोलनदर्शकाच्या…

जॉन ॲडम (John Adam)

ॲडम, जॉन : (४ मे १७७५–४ जून १८२५). ब्रिटिश अंमलाखालील हिंदुस्थानचा जानेवारी १८२३ ते ऑगस्ट या काळातील हंगामी गव्हर्नर जनरल. एडिंबरो येथे शिक्षण झाल्यानंतर अ‍ॅडम १७९६ मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीत…

दादासाहेब फाळके (Dadasaheb Phalke)

फाळके, दादासाहेब : ( ३० एप्रिल १८७० – १६ फेब्रुवारी १९४४). भारतीय चित्रपटसृष्टीचे जनक. भारतीय चित्रपट निर्माते, दिग्दर्शक आणि पटकथाकार. ते चित्रपट महर्षी म्हणूनही ओळखले जातात. पूर्ण नाव धुंडिराज गोविंद फाळके, पण…

घन वंगणे (Solid lubricants)

ज्या ठिकाणी द्रव अगर अर्धद्रव वंगणे वापरणे शक्य नसते अगर सोयीचे नसते अशा ठिकाणी घन स्वरूपातील वंगणे वापरली जातात. ही घन वंगणे चूर्णाच्या स्वरूपात किंवा ग्रिजे, खनिज तेले, पाणी, ग्लिसरीन…

मांसधातु (Mamsa Dhatu)

शरीराला मूर्त रूप देणाऱ्या घटकांना आयुर्वेदात धातू असे म्हणतात. एकूण सात धातूंपैकी मांस हा तिसऱ्या क्रमांकाचा धातू आहे. रक्ताच्या सार भागापासून मांसाची उत्पत्ती होते. मांसवह स्रोतस असलेल्या मांस धातूच्या अग्निद्वारे…