संगीतरत्नाकर (Sangitratnakara)
तेराव्या शतकातील पंडित शारंगदेव यांनी लिहिलेला भरत परंपरेतील एक महत्त्वाचा संगीतविषयक ग्रंथ. हा ग्रंथ म्हणजे प्राचीन संगीतविषयक अनेक ग्रंथांचे सार आहे. या ग्रंथात काही ठिकाणी प्राकृत किवा अर्धमागधी भाषा वापरली…
तेराव्या शतकातील पंडित शारंगदेव यांनी लिहिलेला भरत परंपरेतील एक महत्त्वाचा संगीतविषयक ग्रंथ. हा ग्रंथ म्हणजे प्राचीन संगीतविषयक अनेक ग्रंथांचे सार आहे. या ग्रंथात काही ठिकाणी प्राकृत किवा अर्धमागधी भाषा वापरली…
शरीराला मूर्त रूप देणाऱ्या घटकांना आयुर्वेदात धातू असे म्हणतात. एकूण सात धातूंपैकी रक्त हा दुसऱ्या क्रमांकाचा धातू आहे. शुध्द रक्ताचा रंग लाल असतो. येथे शुध्द रक्त म्हणजे वात, पित्त, कफ…
आयुर्वेदानुसार शरीराला मूर्त रूप देणाऱ्या घटकांना धातू असे म्हणतात. एकूण सात धातूंपैकी रस हा प्रथम क्रमांकाचा धातू आहे. येथे रस म्हणजे खाल्लेल्या अन्नावर जाठराग्नीची प्रक्रिया झाल्यानंतर व त्यातून मल निघून…
अमेरिकेच्या यादवी युद्धातून उद्भवलेले युद्धनौकांबाबतचे प्रसिद्ध प्रकरण. यादवी युद्धाच्या काळात इंग्लंडने बांधलेल्या ‘ॲलाबॅमा’, ‘फ्लॉरेडा’, ‘शेनँडोआ’ वगैरे युद्धनौका अमेरिकेतील बंडखोर घटक-राज्यांच्या गटाने खेरदी करून, त्या संघराज्याविरुद्ध वापरण्यास सुरुवात केली. राष्ट्राध्यक्ष लिंकनने ह्याबाबत इंग्लंडला…
भौतिक गुणधर्म : एक कार्बनी अम्ल. सूत्र CH3·COOH. इतर नावे अथॅनॉइक अम्ल, एथॅनॉलाचे अम्ल. स्वच्छ, वर्णहीन व द्रवरूप असते. याला तिखट वास असतो. वि.गु. १·०५५, वितळबिंदू १६·७० से., उकळबिंदू ११००…
ग्रीज हे अर्धघन रूपातील वंगण होय. स्थिर यंत्रसामग्री आणि फिरत्या यंत्रभागाचे गंजण्यापासून रक्षण व्हावे, यासाठी वेगवेगळ्या प्रकारचे ग्रीज वापरावे लागते. चाकांचे बेअरिंग व साट्यासाठी (chasis) घन वंगणे उपयुक्त ठरतात. मूलत:…
[latexpage] अॅमिनो आम्ले ही कार्बनी संयुगे असून प्रथिनांच्या जडणघडणीतील प्राथमिक घटक आहेत. बहुतांशी प्राण्यांच्या चयापचय क्रियेत काही अॅमिनो आम्ले महत्त्वाची असतात. शरीरातील प्रथिनांमधील अॅमिनो आम्लांची जोडणी जनुकांद्वारे होते आणि ही…
होकुसाई, कात्सुशिका : (३१ ऑक्टोबर १७६० – १० मे १८४९). विख्यात जपानी चित्रकार. जन्म एडो ( Edo ), टोकिओ येथे एका गरीब कुटुंबात झाला. मूळ नाव टोकितार. ‘होकुसाई’ हे टोपणनाव.…
कार्नाड, गिरीश रघुनाथ : (१९ मे १९३८- १० जून २०१९). जागतिक रंगभूमीमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान देणारे प्रमुख भारतीय कन्नड नाटककार. सर्वोच्च अशा ज्ञानपीठ पुरस्काराचे मानकरी.एक प्रयोगशील नाटककार, अनुवादक, अभिनेते आणि दिग्दर्शक…
उत्तर हिंदुस्थानी संगीतप्रकारातील एक शृंगार रसप्रधान गायन-प्रकार. याचा विषय प्रामुख्याने कृष्णाच्या रासलीला आणि राधा व गोपिकांच्या संगतीने रंगणारी होळी हा असतो. यातील वर्णन सहसा ब्रज भाषेतच असते. पूर्वी होरी धृपद…
वनस्पती स्वत:चे अन्न हरितद्रव्याच्या (क्लोरोफिल) साहाय्याने तयार करतात; परंतु काही वनस्पतींना पूरक अन्नाची गरज असते आणि हे अन्न त्यांना कीटक वा अन्य प्राण्यांना पकडून त्यांच्या शरीरातून मिळवावे लागते. अशी कीटकभक्षक…
कुळीथ (हुलगा) ही फॅबेसी कुलातील वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव डॉलिकॉस बायफ्लोरस असे आहे. ही शिंबावंत (शेंगा येणारी) वेल असून सामान्यपणे उष्ण कटिबंधात आढळते. अनेक शारीरिक लक्षणांत हिचे पावट्याच्या वेलीशी साम्य असले,…
काकडी (खिरा) ही एक फळभाजी असून तिची वेल असते. कुकर्बिटेसी कुलातील या वेलीचे शास्त्रीय नाव कुकुमिस सटिव्हस आहे. ही वनस्पती मूळची भारतातील आहे. भारतात तिची लागवड साधारणपणे ३,००० वर्षांपूर्वीपासून होत…
पॅसिफ्लोरेसी कुलातील सदाहरित किंवा निमसदाहरित वनस्पती. या कुलात सु. ४०० जाती असून प्रामुख्याने शोभेसाठी त्याची लागवड करतात. पॅसिफ्लोरा प्रजातीत एकूण सु. २४ जाती असून त्या सर्व मूळच्या दक्षिण अमेरिकेतील आहेत. या…
मांसल व छत्रीसारख्या आकाराच्या कवकाचा एक प्रकार. सामान्यपणे गवताळ प्रदेशांत आणि वनांत अळिंब वाढतात. जगभर यांचे ५,००० हून अधिक प्रकार आढळतात. याला ‘छत्रकवक’ किंवा ‘भूछत्र’ असेही म्हणतात. बहुतांशी जीवशास्त्रज्ञांनी अळिंब…