मराठी विश्वकोश

अशोककुमार (Ashokkumar)

अशोककुमार : (१३ ऑक्टोबर १९११ – १० डिसेंबर २००१). हिंदी चित्रपटसृष्टीतील अष्टपैलू अभिनेते व निर्माते. त्यांचे मूळ नाव कुमुदलाल (कुमुदकुमार) कुंजलाल गांगुली. चित्रपटसृष्टीत त्यांना आदराने दादामुनी (दादामोनी) म्हणत असत. त्यांचा…

देवराईचे पुनरुज्जीवन (Regeneration of Sacred Groves)

देवराई म्हणजे स्थानिकांनी श्रद्धेने, भीतीने, देवाच्या नावाने, वर्षानुवर्षे राखलेलं निसर्गनिर्मित जंगल. असा समृद्ध नैसर्गिक वारसा पिढ्यान् पिढ्या जतन केला गेला आहे. त्याचे पावित्र्य देवराईत गेल्यावर अनुभवायला मिळते. वृक्षवेलींची गर्द दाटी,…

कुचला (Nux-vomica)

लोगॅनिएसी कुलातील या वृक्षाचे शास्त्रीय नाव स्ट्रिक्नॉस नक्स-व्होमिका असून, तो सु. १२-१५ मी. उंच वाढतो. दमट मान्सून वनात वाढणारा हा पानझडी वृक्ष कोकणात, तसेच समुद्रकिना-यावरच्या जांभ्याच्या जमिनीत विपुल आहे. भारतातील…

कुत्रा (Dog)

स्तनी वर्गाच्या मांसाहारी गणातील कॅनिडी कुलामधील कुत्रा सर्वपरिचित प्राणी आहे. माणसाळलेल्या कुत्र्याचे शास्त्रीय नाव कॅनिस फॅमिलिअ‍ॅरिस आहे. तीक्ष्ण दृष्टी, तिखट कान आणि अतिशय तीव्र घ्राणेंद्रिये यांसाठी हा प्राणी प्रसिद्ध आहे. या वैशिष्ट्यांमुळेच…

कर्करोग (Cancer)

अनियंत्रित पेशी-विभाजनामुळे उद्भवणारा एक रोग. या रोगामुळे शरीरातील निरोगी ऊतींचा नाश होतो आणि जीवाला धोका निर्माण होतो. शरीराच्या कोणत्याही भागात कर्करोग होऊ शकतो आणि इतर भागातही तो पसरू शकतो. कर्करोगाचे…

करडई (Safflower)

करडई ही वर्षायू वनस्पती अ‍ॅस्टरेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव कॅरथॅमस टिंक्टोरियस असे आहे. या वनस्पतीचे मूलस्थान अ‍ॅबिसिनियाचा डोंगराळ प्रदेश व अफगाणिस्तान असावे, असे काही तज्ज्ञांचे मत आहे. फुलांपासून मिळणार्‍या लाल रंगाकरिता…

करकोचा (Stork)

पक्षिवर्गातील सिकोनिफॉर्मिस गणामधील पक्षी. या गणातील पक्षी चिखल असलेल्या पाणथळ जागा व दलदलीचे भाग अशा ठिकाणी घरटी बांधतात. पाय आणि चोच लांब असून पायाच्या चार बोटांना मुळाशी पडदे असतात, हे…

करंज (Indian beech)

करंज ही वनस्पती लेग्युमिनोजी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव पाँगॅमिया पिनॅटा आहे. मूळची आशिया खंडातील ही वनस्पती फिलिपीन्स, मलेशिया, ऑस्ट्रेलिया, इंडोनेशिया व मध्य अमेरिकेतील उष्ण व दमट हवामानाच्या प्रदेशात वाढते.…

कमळ (Indian Lotus)

कमळ ह्या वनस्पतीचे फूल भारत आणि व्हिएटनाम या देशांचे राष्ट्रीय फूल आहे. ही सुंदर, बळकट जलवनस्पती निंफिएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव निलंबो न्युसीफेरा असे आहे. जगभर या वनस्पतीच्या सु.…

कबूतर (Pigeon)

सगळ्या कबूतरांचा समावेश कोलंबिडी या पक्षिकुलात केलेला आहे. कबूतरांच्या सु. ३०० वन्य आणि पाळीव जाती आहेत. या जाती पारव्यापासून (कोलंबा लिव्हिया) उत्पन्न झालेल्या आहेत, हे पहिल्यांदा चार्ल्स डार्विन यांनी लक्षात…

कपी (Apes)

गिबन, गोरिला, ओरँगउटान आणि चिंपँझी या सस्तन प्राण्यांना 'कपी' अथवा ‘मानवसदृश कपी’ असे म्हणतात. स्तनी वर्गाचा एक उपवर्ग अपरास्तनी (प्लॅसेंटॅलिया) असा आहे. या उपवर्गात १५-१८ गण असून त्यांपैकी एक गण…

कदंब (Kadamb)

कदंब हा रुबिएसी कुलातील एक उपयुक्त व मोठा पानझडी वृक्ष आहे. या वृक्षाचे शास्त्रीय नाव निओलॅमार्किया कदंब असून अनेक ठिकाणी याची लागवड मुद्दाम करतात. नेपाळ, श्रीलंका, इंडोनेशिया, म्यानमार व भारत या…

दगडी इमारतींमधील क्षितिजलंब प्रबलकाची आवश्यकता (Requirement of vertical reinforcement in masonry buildings)

भूकंप मार्गदर्शक सूचना १५ भूकंपादरम्यान दगडी भिंतींचा प्रतिसाद : दगडी इमारतींमध्ये त्यांची भूकंपीय वर्तणूक सुधारण्यासाठी क्षितीज पट्ट्यांचा समावेश केला जातो. या पट्ट्यांमध्ये जोते पट्टा, छावणी पट्टा आणि छत पट्टा यांचा समावेश…

कंटकचर्मी (Echinodermata)

फक्त समुद्रात राहणार्‍या आणि बहुतांश कठिण व काटेरी (कंटक) त्वचा असणार्‍या अपृष्ठवंशी प्राण्यांचा संघ. या संघाला एकायनोडर्माटा असे नाव आहे. या संघात तारामीन, समुद्रनलिनी, सागरी काकडी, समुद्री अर्चिन इ. प्राणी येतात. कँब्रियन…

कंपवात (Parkinson’s disease)

मेंदूचा जो भाग शरीराच्या हालचालींवर नियंत्रण करतो त्या भागातील चेतापेशींचा हळूहळू नाश जिच्यात होतो ती विकृती म्हणजे कंपवात. हातांना कंप सुटणे, स्नायू ताठर होणे, हालचालींमध्ये शिथिलता येणे आणि शरीराचा तोल…