मराठी विश्वकोश

नरभेराम (Narbheram)

नरभेराम : (जन्म इ. स. १८ वे शतक उत्तरार्ध मृत्यू इ. स. १८५२). हे पुष्टिमार्गीय वैष्णवकवी. ज्ञाती चतुर्वेदी मोढ ब्राह्मण. हसता संतकवि अशी ओळख सांगितली जाणाऱ्या या कवीचे सर्जन मुख्यत:…

उत्तराध्ययनसूत्र (Uttaradhyayansutra)

धार्मिक श्रमण काव्य-ग्रंथ. अर्धमागधी प्राकृत भाषेमध्ये रचलेल्या या ग्रंथाचा समावेश आगम ग्रंथांमधील मूलसूत्रांमध्ये होतो. महावीरांनी आपल्या जीवनाच्या उत्तरकाळात निर्वाणाच्या आधी जो उपदेश केला, त्याचे संकलन या ग्रंथात केले आहे अशी…

काव्यमीमांसा (Kavyamimansa)

राजशेखर या काव्यशास्त्रज्ञाने ९ व्या शतकात रचलेला संस्कृत साहित्यशास्त्र विषयक ग्रंथ. इ.स. ७ व्या आणि ८ व्या शतकात भारतात होत असलेल्या वैचारिक मंथनाचे या ग्रंथात प्रतिबिंब पडलेले आहे. साहित्यशास्त्राचा यापूर्वीचा…

खुद्दकपाठ (Khuddakapatha)

थेरवादी बौद्ध साहित्यानुसार तिपिटकामधील सुत्तपिटक या भागातील खुद्दकनिकायातील प्रथम ग्रंथ. खुद्दक याचा अर्थ छोटे असा होतो. नऊ छोट्या सुत्तांचा संग्रह असलेला हा ग्रंथ आहे. नुकतीच प्रव्रज्जा घेऊन संघात सामिल झालेल्या…

वायूप्रदूषकांचे मिश्रण आणि वनस्पती (Air Pollutant mixture and Plants)

नागरी किंवा औद्योगिक वातावरणात नेहमीच एकापेक्षा जास्त वायुप्रदूषके असतात. त्यांचे एकत्रित परिणाम वनस्पतींवर कसे होतात याबद्दलची उपलब्ध माहिती क्षेत्र पहाणीवर आधारित आहे. प्रयोगशाळेत कृत्रिम रीत्या वेगवेगळ्या प्रकारचे प्रदूषक वायू निरनिराळ्या…

पेरॉक्सी-ॲसिटील नायट्रेट आणि तत्सम वायुप्रदूषके (PAN and Plants)

नैसर्गिक रीत्या हवेत ओझोन आणि पेरॉक्सी-ॲसिटील नायट्रेट (पान;PAN) हे भस्मीकरण करणारे प्रदूषक असतात. ओलेफिन-ओझोन यांच्यामध्ये सूर्यप्रकाशात होणाऱ्या प्रक्रियांमुळे निर्माण होणारी अशीच अनेक प्रदूषके (PPN – पेरॉक्सी प्रोपिओनिल नायट्रेट, PBN –…

चेसापीक उपसागर (Chesapeake Bay)

अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांच्या पूर्व किनाऱ्यावरील अटलांटिक महासागराचा एक फाटा. प्रत्यक्षात ही एक नदीमुख खाडी आहे. सस्क्वेहॅना नदी व तिच्या उपनद्यांच्या खोऱ्यांचे निमज्जन होऊन या उपसागराची निर्मिती झाली आहे. डेल्मार्व्हा द्वीपकल्पामुळे…

अफूची युद्धे (Opium Wars)

एकोणिसाव्या शतकात इंग्लंड व चीन यांच्यामध्ये झालेली दोन युद्धे. अफूच्या व्यापारावरील चिनी निर्बंध हे या युद्धांचे तात्कालिक कारण असल्यामुळे यांना अफूची युद्धे म्हणतात; पण मूलत: चीनची हुकमी बाजारपेठ काबीज करण्यासाठी साम्राज्यवादी ब्रिटिशांनी केलेले…

जीवाश्म (Fossil)

पुरातन काळातील सजीवांचे आता मिळणारे अश्मीभूत अवशेष. उत्खननात मिळणारी हाडे, सांगाडे, प्राणी, वनस्पती वगैरेंच्या अश्मीभूत अवशेषांना जीवाश्म म्हटले जाते. जीवाश्मांचे प्रकार : जीवाश्म बनण्याच्या नैसर्गिक पद्धतीवरून खालील प्रकार ठरविले जातात.…

जीवावरण (Biosphere)

विविध प्रकारचे जीव ज्यात आढळतात असे पृथ्वीभोवतालचे आवरण म्हणजे जीवावरण होय. जीवावरणात असंख्य प्रकारचे सूक्ष्मजीव, वनस्पती व प्राणी वास्तव्य करतात. पृथ्वीवरील हिमाच्छादित ध्रुवीय प्रदेशापासून ते विषुववृत्तीय प्रदेशापर्यंतचा प्रत्येक भाग वेगवेगळ्या…

जहरी नारळ (Coco de mer)

नारळाच्या वृक्षासारखा एक वृक्ष. जहरी नारळ या वृक्षाचा समावेश ॲरेकेसी कुलात होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव लोडोइसिया माल्दिविका आहे. ॲरेकेसी कुलात नारळ, ताड, खजूर इ. वृक्षांचा समावेश होतो. हा वृक्ष…

जलोदर (Ascites)

मनुष्याच्या निरोगी स्थितीत श्वासपटलाखालील उदरपोकळीत असलेल्या द्रवाचे प्रमाण त्याहून अधिक वाढल्यास जलोदर झाला असे म्हणतात. उदर पोकळीला दोन च्छद (स्तर) असतात : उदर पोकळीस चिकटलेले पाश्र्व उदरच्छद व इंद्रियांना चिकटलेले…

जलोत्सारण व्यवस्थापन (Watershed management)

पावसामुळे जमिनीवर वाहणाऱ्या पाण्याचे व्यवस्थापन म्हणजे जलोत्सारण व्यवस्थापन. यालाच पाणलोट जलोत्सारण क्षेत्र व्यवस्थापन किंवा जलविभाजक व्यवस्थापन असेही म्हणतात. यामुळे भूमी व जलसंधारणाबरोबर पडीक जमिनीचा विकास, वन लागवड आणि पावसाच्या पाण्याची…

जलीय वनस्पती (Aquatic plants)

पाण्याखाली, पाणथळ जागी, चिखलात व जलसंपृक्त मृदेत वाढणाऱ्या वनस्पतींना ‘जलीय वनस्पती’ म्हणतात. या वनस्पतींमध्ये पाण्यात वाढण्यासाठी अनुकूलन घडून आलेले असते. जलीय वनस्पतींमध्ये वेगवेगळे प्रकार दिसून येतात. काही वनस्पती स्वैरपणे पाण्यावर…

जायफळ (Nutmeg)

मिरिस्टिकेसी कुलातील वनस्पतींना सामान्यपणे जायफळ म्हणतात. मिरिस्टिका प्रजातीत सु. ८० जाती असून त्यांपैकी मिरिस्टिका फ्रॅग्रन्स जाती महत्त्वाची आहे. जे सामान्यपणे जायफळ म्हणून वापरले जाते ते या वृक्षाचे बी आहे. हा वृक्ष…