मराठी विश्वकोश

बाळाजी वसंत तालीम (Balaji Vasant Talim)

तालीम, बाळाजी वसंत : (? १८८८- २५ डिसेंबर १९७०). विख्यात भारतीय शिल्पकार. त्यांचा जन्म हैदराबाद येथे झाला. त्यांचे वडील निजाम संस्थानात एक मान्यवर बांधकाम कंत्राटदार होते. बाळाजी लहान असतानाच त्यांच्या…

कोची बिनाले (Kochi Biennale)

भारतातील केरळ राज्यातील कोची येथे २०१२ साली सुरू झालेले पहिले व अग्रगण्य द्वैवार्षिक कलाप्रदर्शन. ‘कोची–मुझिरिस बिनालेʼ या नावानेही ते ओळखले जाते. केरळ राज्याचे तत्कालीन सांस्कृतिक मंत्री एम. ए. बेबी, चित्रकार…

बिनाले : (द्वैवार्षिक प्रदर्शन) (Biennale)

‘बिनाले’ (Biennale) किंवा ‘बायएनिअलʼ या शब्दाचा मराठीतील अर्थ ‘द्वैवार्षिक’ असा आहे. दर दोन वर्षांनी आयोजित होणारे कलाप्रदर्शन, दृश्यकला महोत्सव एवढेच या प्रदर्शनांचे मर्यादित स्वरूप नसून, एकूणच स्थानिक समूह आणि आंतरराष्ट्रीय…

वडार देव्हारा : चित्रकला

वडार देव्हाऱ्यावरील चित्रकला : गावगाड्याच्या परिघाबाहेर भटक्या जातिजमाती हजारो वर्षे समाजाकरिता विविध भूमिका बजावताना दिसतात. त्यांतील वडार ही एक कष्टकरी जात. आंध्र, कर्नाटक आणि महाराष्ट्र या भूभागांत ते भटके जीवन…

संभाजी सोमाजी कदम (Sambhaji Somaji Kadam)

कदम, संभाजी सोमाजी : (५ नोव्हेंबर १९३२–१५ मे १९९८). महाराष्ट्रातील प्रतिभावंत व्यक्तिचित्रकार, आदर्श शिक्षक, कवी, कलासमीक्षक, सौंदर्यमीमांसक व संगीताचे अभ्यासक. त्यांचा जन्म सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड (जामसंडे) येथे झाला. त्यांच्या आईचे…

दृश्यकला, कालानुरूप वर्गीकरण (Visual arts)

मानवी समूहांत वेगवेगळ्या काळांत दृश्य कलाकृतींचा दर्जा आणि गुणवत्ता यांबाबत निरनिराळे निकष अस्तित्वात असतात व त्यांनुसार उपलब्ध कलाकृतींचा अन्वयार्थ लक्षात घेणे सोपे जाते. दृश्यकलांचे कालानुरूप वर्गीकरण केले आणि कोणत्या विशिष्ट…

के. जी. सुब्रमण्यन् (K. G. Subramanyan)

सुब्रमण्यन्, के. जी. : (१५ फेब्रुवारी १९२४ – २९ जून २०१६). आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे भारतीय चित्रकार, शिल्पकार व भित्तिचित्रकार. कलेतिहासकार व समकालीन कलेचे भाष्यकार म्हणूनही प्रसिद्ध. संपूर्ण नाव कलपथी गणपथी सुब्रमण्यन्.…

चित्रकथी, पैठण व पिंगुळी (Chitrakathi)

चित्रकथी ही महाराष्ट्रातील एक मर्यादित पण महत्त्वपूर्ण लोककला-चित्रपरंपरा आहे. तिचा कथन आणि चित्रण (दृक्श्राव्य) असा दुहेरी आविष्कार आढळतो. साधारणतः ३०×४० सेंमी.च्या कागदावर ही चित्रे काढलेली असतात. संग्रहालयांतील काही उपलब्ध चित्रे,…

के. एच. आरा (K. H. Ara)

आरा, कृष्णाजी हौलाजी : (१६ एप्रिल १९१४ – ३० जून १९८५). विख्यात भारतीय चित्रकार. स्थिरवस्तुचित्रण (स्टिल लाइफ) हा एक चित्रप्रकार (चित्रशैली) म्हणून त्यांनी भारतात विशेष लोकप्रिय केला. के. एच. आरा…

मृदुकाय संघ (Mollusca)

अपृष्ठवंशी प्राण्यांचा एक संघ. या संघात एक लाखापेक्षा अधिक जातींचा समावेश होतो. या प्राण्यांचे शरीर त्रिस्तरी व अखंडित असून त्यांच्या शरीरात उदरगुहा अथवा देहगुहा असते. हे प्राणी खाऱ्‍या किंवा गोड्या…

मूळ (Root)

मूळ हा संवहनी वनस्पतीचा असा अवयव आहे जो सामान्यपणे जमिनीखाली वाढतो. वनस्पतीला जमिनीत घट्ट रोवून धरणे, जमिनीतील पाणी व विरघळलेली खनिजे शोषून खोडापर्यंत वाहून नेणे आणि अन्न साठवून ठेवणे ही…

भात (Rice)

भात हे एक महत्त्वाचे पीक असून जगातील निम्म्यापेक्षा अधिक लोकांचे ते मुख्य अन्न आहे. आशिया खंडातील सर्व लोकांच्या दैनंदिन आहारात भात हा एक घटक असतो. भात ही संज्ञा भाताच्या वनस्पतीसाठी,…

प्रकाशसंश्लेषण (Photosynthesis)

एक जैवरासायनिक प्रक्रिया. प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेत वनस्पती आणि अन्य काही सजीव प्रकाश ऊर्जेचे रूपांतर रासायनिक ऊर्जेत करतात. ही रासायनिक ऊर्जा कर्बोदकांच्या शर्करेसारख्या रेणूंमध्ये साठवली जाते आणि नंतर सजीवांच्या हालचालींसाठी अथवा अन्य…

इट्रुस्कन कला (Etruscan art)

इ. स. पू. ११०० ते इ. स. पू. १०० च्या दरम्यानच्या इटलीतल्या पो नदीच्या खोऱ्यातील व इट्रुरिया या प्रांतातील संस्कृतीला इट्रुस्कन या नावाने ओळखले जाते. टिरिनियन समुद्राला लागून असलेल्या इट्रुरियाच्या…

सैयद हैदर रझा (Sayed Haider “S. H.” Raza)

रझा, सैयद हैदर : (२२ फेब्रुवारी १९२२ – २३ जुलै २०१६). आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे भारतीय चित्रकार. त्यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील बाबरिया (जि. मंडला) येथे झाला. त्यांच्या आईचे नाव ताहिरा बेगम. वडील…