मराठी विश्वकोश

देवराई (Sacred Grove)

निसर्ग संवर्धनाची प्राचीन परंपरागत पद्धत. सुमारे दहा हजार वर्षांपूर्वी भटकी जीवनशैली सोडून मानव जेव्हा शेती करू लागला; त्या वेळी जंगलतोड जास्त प्रमाणात होऊ लागल्यामुळे वस्ती व गावाजवळील जंगलाचा काही भाग…

वनस्पतींचे नामकरण (Nomenclature of plants)

मानवाने पूर्वीपासून उपयुक्त वनस्पतींना नावे दिली. वनस्पती तीच असली तरी स्थळ आणि भाषा यांच्या अनुषंगाने त्यांची नावे वेगवेगळी असत. उदा., आंबा, आम, कैरी, मँगो इत्यादी. विज्ञान आणि दळणवळण यांच्या विकासाबरोबर…

बीज (Seed)

बीज म्हणजे व्यावहारिक भाषेतील बी. बीज म्हणजे भ्रूण स्वरूपातील वनस्पती असून ती संरक्षक बाह्यकवचाने आच्छादलेली असते. बीजाचे अंकुरण घडून आले की, त्याच जातीची वनस्पती निर्माण होते. बीज तयार होणे हा…

हिरवी भिंत (Green Wall)

वनस्पतीने पूर्णत: किंवा अंशत: आच्छादलेली भिंत. या भिंतींवरील वनस्पतींच्या वाढीकरिता माती, पाणी किंवा इतर आधार द्रव्यांचा वाढ-माध्यम म्हणून वापर करतात. हिरव्या भिंतीत एकीकृत जल वितरण प्रणाली असते, ज्याद्वारे वनस्पतींना सातत्याने…

वाणिज्य (Commerce)

विविध उत्पादन केंद्रामध्ये निर्माण केलेल्या आणि स्थानिक गरजा भागविल्यानंतर शिल्लक राहणाऱ्या वस्तूंचे व सेवांचे वितरण करणारी व्यवस्था. तिच्या योगे त्या वस्तू व सेवा ग्राहकांना अंतिम टप्प्यात योग्य स्थळी, योग्य स्थितीत,…

ओझोन (Ozone)

ओझोन किंवा ट्रायऑक्सिजन हे O3 रेणुसूत्र असलेले ऑक्सिजनचे एक प्रारूप (allotrope) आहे. याच्या एक रेणूत ऑक्सिजनचे तीन रेणू असून त्याची संरचना खालीलप्रमाणे: ह्या वायूच्या दाहक वासानुरूप त्याला ozon ह्या मुळातील ग्रीक भाषेतील शब्दार्थान्वये नाव दिले गेले. गुणधर्म : प्रयोगशाळेतील…

हरितद्रव्य (Chlorophyll)

वनस्पतींच्या हिरव्या पानांमध्ये तसेच हरित शैवाल आणि सायनोबॅक्टेरिया या जीवाणूंमध्येही हरितद्रव्य (Chlorophyll) हा एक महत्त्वाचा घटक आढळतो. पानांमधील पेशीत हरितकणू किंवा हरितलवक (chloroplast) नावाचा लंबगोलाकार बंदिस्त घटक असतो, त्यामध्ये हरितद्रव्य असते. जीवसृष्टीतील…

सर्वोदय श्रमदान चळवळ (Sarvodaya Shramadan Movement)

सर्वोदय श्रमदान चळवळ, श्रीलंकेतील : सामूहिक श्रमदानातून ग्रामस्वराज्य साकारू शकते यावर विश्वास ठेवणारी चळवळ. महात्मा गांधींचे विचार व बौध्द तत्त्वज्ञान यांची सांगड घालून प्रबोधनाच्या माध्यमातून सर्वांच्या कल्याणासाठी कार्यरत असलेली संस्था आणि…

सुलक सिवरक्स (Sulak Sivaraksa)

अझान सुलक सिवरक्स : (२७ मार्च १९३३). थायलंडमधील सुप्रसिद्ध बौद्ध धर्मीय लेखक, शिक्षक व सामाजिक कार्यकर्ते. सामाजिक व आर्थिक स्तरावर चिरस्थायी बदल घडण्याकरिता भगवान बुद्धांच्या उपदेशाचा आध्यात्मिक पाया अत्यावश्यक आहे, असे ते मानतात.…

मातृदेवतेचे मृत्स्नाशिल्प, नॉसस.

इजीअन कला : मिनोअन कला (Aegean Art : Minoan Art)

प्रागैतिहासिक कांस्य (ब्राँझ) युगातील इजीअन समुद्राच्या आसपासच्या प्रदेशात इ. स. पू. ३००० ते ११०० च्या दरम्यान नांदत असलेल्या संस्कृतीस सामान्यतः ‘इजीअनʼ ही संज्ञा देण्यात येते. यूरोपमधील ही पहिली प्रगत संस्कृती…

अंत्यविधीचा किंवा ॲगमेम्नॉनचा मुखवटा.

इजीअन कला : मायसीनीअन कला (Aegean Art : Mycenaean Art)

मायसीनी ही ग्रीसमधील एक प्राचीन नगरी आणि प्रागैतिहासिक कांस्य (ब्राँझ) युगातील इजीअन संस्कृतीतील महत्त्वाचा भाग. या नगरीच्या नावामुळे तिला मायसीनी संस्कृती हे नामाभिधान प्राप्त झाले. पुरातत्त्वीय अवशेषांवरून सर्वसाधारणपणे इ. स.…

विनायक पांडुरंग करमरकर (Vinayak Pandurang Karmarkar)

करमरकर, विनायक पांडुरंग : (२ ऑक्टोबर १८९१ – १३ जून १९६७). वास्तववादी शैलीत दर्जेदार स्मारकशिल्पे घडविणारे आधुनिक काळातील एक ख्यातकीर्त महाराष्ट्रीय शिल्पकार. नानासाहेब या नावाने अधिक परिचित. त्यांचा जन्म अलिबागजवळील…

कृत्रिम उपग्रहांच्या कक्षा

कुठल्याही घटक-वस्तूचा एखाद्या बिंदूभोवती किंवा दुसऱ्या घटक-वस्तूभोवती फिरण्याचा मार्ग म्हणजे कक्षा. सूर्य (भासमान) आणि चंद्र तसेच धूमकेतू इत्यादींच्या कक्षांचे ज्ञान माणसाला आदिकालापासून प्राप्त झाले आहे. पुढे वैज्ञानिक प्रगती झाल्यानंतर पृथ्वीची…

भारतीय कृत्रिम उपग्रह

भारत सरकारची बंगळुरू येथे मुख्यालय असलेली भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था अर्थात इस्रो (ISRO; इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनायझेशन) कृत्रिम उपग्रहासंदर्भात कार्य करीत आहे. इस्रोही संस्था अवकाशविज्ञान व तंत्रज्ञानाचा विकास करणे व…

ऊष्मागतिक शास्त्र (Thermodynamics)

ऊष्मागतिक शास्त्र हे उष्णता आणि यांत्रिक कार्य यांच्या परस्परसंबंधीचे शास्त्र आहे. उष्णतेचे यांत्रिक ऊर्जेत आणि यांत्रिक ऊर्जेचे उष्णतेत रूपांतर होत असल्यामुळे पदार्थांच्या भौतिक गुणधर्मांवर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास या शास्त्रामध्ये केला…