मराठी विश्वकोश

ओतर सिद्धांत (Auteur Theory)

दिग्दर्शक हाच ‘चित्रपटʼ या कलेतील ‘ओतरʼ (Auteur) म्हणजे खरा कलावंत आहे, असे प्रतिपादन करणारा हा सिद्धांत. फ्रेंच Auteur हा शब्द इंग्रजी Author या शब्दाचा समानार्थी शब्द आहे. सुरुवातीला नवखेपणाच्या काळात…

बॉलीवुड (Bollywood)

मुख्य प्रवाहातील हिंदी चित्रपट बनवणारी चित्रपटसृष्टी. ⇨ हॉलीवुडच्या पाठोपाठ जगातील सर्वांत मोठा चित्रपट-उद्योग म्हणून बॉलीवुडचे नाव घेतले जाते. बॉलीवुड हे नाव हॉलीवुड या अमेरिकन चित्रपटसृष्टीपासूनच निर्माण झाले. वर्षाला लहानमोठे असे…

रंग, चित्रपटातील

चित्रपटात रंगांचा वापर करण्याची सुरुवात १८९५ मध्ये टॉमस एडिसनच्या ॲनाबेल्ज् डान्स या चित्रपटापासून झाली, असे मानले जाते. त्या काळात चित्रपटाची रिळे हाताने रंगवून त्यांत रंग भरले जात. फ्रेंच चित्रपटदिग्दर्शक जॉर्ज…

सिनेमापूर्व कालखंड

पॅरिस येथील ग्रॅंड कॅफेमध्ये २८ डिसेंबर १८९५ रोजी चार्ज ऑफ द ड्रॅगन्स या चित्रपटाचा पहिला खेळ ल्यूम्येअर बंधूंनी सिनेमॅटोग्राफ (सिनेमतोग्राफ) या आपल्या उपकरणाद्वारे सादर केला. हा दिवस सिनेमाचा जन्मदिवस म्हणून गणला…

पुरातत्त्वविद्या : उगम

प्राचीन काळापासून आपल्या मानवजातीच्या भूतकाळाबद्दल सर्वांनाच विलक्षण कुतूहल आहे. जगभरातल्या जवळजवळ सर्व जमातींच्या मौखिक परंपरा व मिथ्यकथांमध्ये भूतकाळाबद्दल व उत्पत्तीसंबंधी स्पष्टीकरण देण्याचे प्रयत्न आढळतात. तथापि युरोपात प्रबोधनकाळापासून भूतकाळाच्या शोधाला गती…

नवपुरातत्त्व, पुरातत्त्वीय विज्ञान आणि प्रक्रियावादी पुरातत्त्व

नवपुरातत्त्व, पुरातत्त्वीय विज्ञान आणि प्रक्रियावादी पुरातत्त्वाचा कालखंड : (१९५०–१९९०). विविध उत्खनने, जगाच्या निरनिराळ्या भागांत सांस्कृतिक क्रमाचे आकलन आणि प्रागितिहास व इतिहासपूर्व काळ यांची सुसूत्र मांडणी यांमुळे दुसऱ्या महायुद्धानंतर पुरातत्त्वाचा नवीन…

बस्ति (Vasti / Enema)

बस्ती हे आयुर्वेदात वर्णन केलेल्या पंचकर्मांपैकी एक कर्म होय. शरीरात गुदमार्गाने औषध प्रवेशित करण्याच्या क्रियेस बस्ती असे म्हणतात. बस्ती हा मूळ संस्कृत शब्द असून त्याचा अर्थ मूत्राशयाची पिशवी असा आहे.…

अस्थिधातु (Asthi Dhatu)

शरीराला मूर्त रूप देणाऱ्या घटकांना आयुर्वेदात धातू असे म्हणतात. धातू पोषण क्रम विचारात घेतल्यास, एकूण सात धातूंपैकी अस्थीधातू हा पाचव्या क्रमांकाचा धातू आहे. अस्थी शब्दातील ‘स्था’ धातू त्याचे चिरकाली म्हणजेच…

यथार्थता, मानसशास्त्रीय चाचणीची (Validity of Psychological Test)

मानसशास्त्रीय चाचणीचे मानांकन करण्याकरिता वापरली जाणारी एक पद्धत. मानवी क्षमता आणि गुणवैशिष्ट्ये यांचे मापन करण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ विविध मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर करतात. या चाचण्यांमध्ये काही विधाने (Items/Propositions/Statements) असतात. प्रत्येक चाचणी विशिष्ट…

मानसिक विकारांची नैदानिक व सांख्यिकी नियमपुस्तिका (DSM)

डायग्नोस्टिक ॲण्ड स्टॅटिस्टिकल मॅन्युअल ऑफ मेंटल डिसऑर्डर्स (डीएसएम) : (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) मानसिक विकारांची नैदानिक व सांख्यिकी नियमपुस्तिका. मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांमध्ये मानसिक विकार यांचे निदान आणि…

विरूपा (Virupa)

ही संकल्पनात्मक संज्ञा भरतमुनींनी त्यांच्या नाट्यशास्त्र या ग्रंथात मांडलेली आहे. या ग्रंथात भरतमुनींनी स्त्री-पुरुष पात्रांच्या निवडीसंदर्भात अनुरूपा, विरूपा व रुपानुसारिणी या तीन पद्धतींबद्दल सांगितले आहे. त्यातील एक पद्धत म्हणजे विरूपा…

वामन केंद्रे

वामन माधवराव केंद्रे (Waman Madhavrao Kendre)

केंद्रे, वामन माधवराव : (१७ जानेवारी १९५७). महाराष्ट्रातील एक विख्यात नाट्यदिग्दर्शक, नाट्यअभ्यासक, नाट्यप्रशिक्षक. त्यांचा जन्म मध्यमवर्गीय कुटुंबात दरडगाव (जिल्हा बीड) येथे झाला. त्यांचे वडील माधवराव हे भारूडकार म्हणून प्रसिद्ध होते.…

अनुरूपा (Anurupa)

ही संकल्पनात्मक संज्ञा भरतमुनींनी त्यांच्या नाट्यशास्त्र या ग्रंथात मांडलेली आहे. या ग्रंथात भरतमुनींनी स्त्री-पुरुष पात्रांच्या निवडीसंदर्भात अनुरूपा, विरूपा व रुपानुसारिणी या तीन पद्धतींबद्दल सांगितले आहे. त्यातील एक पद्धत म्हणजे अनुरूपा…

सुवर्णप्राशन (Suvarnaprashan)

सुवर्ण म्हणजे सोने. प्राशन करणे म्हणजे पिणे अथवा पाजणे. सुवर्ण प्राशनाचा अंतर्भाव लेहन या प्रकारात होतो. लेहन म्हणजे चाटवणे. काश्यपसंहितेनुसार लेह बनविण्यासाठी पूर्व दिशेला तोंड करावे आणि धुतलेल्या दगडावर थोड्या…

3d generated image of graphene structure

ग्रॅफिन (Graphene)

ग्रॅफिन हे कार्बनच्या ग्रॅफाइट, कोळसा, अब्जांशनलिका आदी बहुरूपकांचे मूळ संरचनात्मक रूप आहे. पूर्णतः कार्बनने घडलेले ग्रॅफिन स्फटिकरुपी असून ते द्विमितीय आहे. ग्रॅफिनचे ग्रॅफाईटशी असलेल्या साम्यामुळे ग्रॅफिन हे नाव हांस पीटर बोहम् यांनी १९९४ मध्ये दिले.…