अ. ना. ठाकूर

हॉर्नब्लेंड (Hornblende)

अँफिबोल या प्रमुख खनिज गटातील हॉर्नब्लेंड ही अनेक साधर्मी असलेल्या खनिज घटकांची माला (Hornblende series) असून हे अँफिबोलाइट या खडकामध्ये मुख्य घटक असतात. आब्राहाम गॉटलोप व्हेर्नर यांनी १७८९ मध्ये एका…

हेमिमॉर्फाइट (Hemimorphite)

हेमिमॉर्फाइट हे जस्ताचे पांढरे, रंगहीन, फिकट हिरवे, निळे वा पिवळे खनिज असून जस्ताचे धातुक (कच्च्या रूपातील धातू) आहे. याची स्फटिक संरचना कॅलॅमाइन प्रमाणे असून यांना विद्युत् कॅलॅमाइन वा गॅल्मेई असेही म्हणतात. स्फटिक…

हरताळ (Orpiment)

आर्सेनिक या मूलद्रव्याचे खनिज. हरताळच्या वैशिष्ट्यपूर्ण पिवळ्या रंगामुळे व त्यात सोने असते या समजामुळे ऑरिपिग्मेंटम (सोनेरी रंग लेप) या लॅटिन शब्दावरून त्याचे ऑर्पिमेंट हे इंग्रजी नाव आले आहे. याला 'यलो…

आइन्स्टाइनियम (Einsteinium)

आइन्स्टाइनियम हे आवर्त सारणीच्या गट ३ मधील ॲक्टिनाइड श्रेणीतील मानवनिर्मित/संश्लेषित धातुरूप मूलद्रव्य आहे. याची रासायनिक संज्ञा Es अशी असून अणुक्रमांक ९९ आणि अणुभार २५२ इतका आहे. आइन्स्टाइनियमच्या सर्वांत स्थिर असणाऱ्या…

जलावरण (Hydrosphere)

पृथ्वीगोलावरील घन भाग (शिलावरण) आणि बाहेरचे वायुरूप वातावरण यांच्यापेक्षा वेगळा ओळखला जाणारा पाण्याचा भाग म्हणजे जलावरण होय. पृथ्वीचा सुमारे ७१ टक्के पृष्ठभाग पाण्याने म्हणजे जलावरणाने व्यापला आहे. त्यामुळे या ग्रहाला…

फॉन वारे (Fohn Winds)

हा उबदार व शुष्क सोसाट्याचा वारा आहे. याला फोएन वारे असेही म्हणतात. हा जवळजवळ सर्व पर्वत व पर्वतरांगांच्या वातविमुख उतारांवरून नियमितपणे खाली वाहत येतो. आल्प्स पर्वतात आढळलेल्या या प्रकारच्या वाऱ्याला…

चिनूक वारे (Chinook Winds)

अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील रॉकी पर्वताच्या पूर्वेकडील उतारावरून आणि त्याच्या निकटची मैदाने यांच्यावरून वाहणाऱ्या उबदार, शुष्क व अतिशय संक्षुब्ध अशा पश्चिमी वाऱ्यांना चिनूक वारे म्हणतात. हे चंडवात प्रकारचे वारे अल्पावधीत एकाएकी…

जलस्थित्यंतर चक्र (Hydrological cycle)

पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून (जमीन आणि महासागरावरून) बाष्पाच्या स्वरूपात वातावरणात जाणार्‍या, वातावरणातून वर्षणाच्या स्वरूपात जमिनीवर व महासागरावर येणार्‍या आणि जमीन व महासागरावरून परत बाष्पाच्या स्वरूपात वातावरणात जाणार्‍या पाण्याचे परिवहन (अभिसरण) म्हणजे जलस्थित्यंतर…

झोतवारा (Jet Stream)

पृथ्वीवरील वातावरणाच्या उच्च थरातून अतिशय वेगाने, नागमोडी वळणांनी आणि वैशिष्ट्यपूर्ण रितीने वाहणाऱ्या हवेच्या प्रवाहांच्या लांब व अरुंद पट्ट्याला झोतवारा असे म्हणतात. तरंगाच्या रूपात झोतवारे पृथ्वीच्या उत्तर व दक्षिण गोलार्धांभोवती वाहतात.…

ॲल्युमिनियम निष्कर्षण (Aluminium extraction)

ॲल्युमिनियम या धातूच्या निष्कर्षणाचे पुढील महत्त्वाचे टप्पे आहेत : (१) धातुपाषाणांपासून (Ore) शुद्ध ॲल्युमिना मिळविणे आणि (२) ॲल्युमिनाचे विद्युत् विच्छेदन करून निव्वळ धातू मिळविणे. (१) धातुपाषाणांपासून शुद्ध ॲल्युमिनाची प्राप्ती : प्रथम ॲल्युमिनियमचे धातुपाषाण…