मराठी विश्वकोश

क्षुधानाश (Anorexia)

(ॲनॉरेक्स‍िया). एक भावनात्मक विकार. या विकारामध्ये रुग्ण अन्न किंवा आहार यांना नकार देतो किंवा अन्नग्रहण करण्याचे टाळतो. प्रामुख्याने पौगडांवस्थेतील किंवा किशोरावस्थेतील मुली, तसेच तरुण स्त्रिया यांच्यात हा विकार आढळून येतो.…

क्षिप्रचला (Indian courser)

(इंडियन कर्सर). क्षिप्रचला हा पक्षी कॅरॅड्रिफॉर्मिस पक्षिगणाच्या ग्लेरिओलिडी कुलातील असून याचा आढळ भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका या देशांत तसेच आफ्रिका खंडातील अनेक देशांत दिसून येतो. भारतात तो हिमालयाच्या पायथ्यापासून ते दक्षिणेपर्यंत…

हेरिंग (Herring)

समुद्रातील मोठ्या माशांचे अन्न म्हणून परिचित असलेला मासा. हेरिंग माशाचा समावेश अस्थिमत्स्य वर्गाच्या क्लुपिफॉर्मिस गणाच्या क्लुपिडी कुलात होतो. त्यांच्या क्लुपिया हेरेंगस हेरेंगस (अटलांटिक हेरिंग) आणि क्लु. हेरेंगस पालसी (पॅसिफिक हेरिंग)…

पाउलू फ्रिअरी (Paulo Freire)

फ्रिअरी, पाउलू (Freire, Paulo) : (१९ सप्टेंबर १९२१ – २ मे १९९७). प्रसिद्ध ब्राझीलीयन शिक्षणतज्ज्ञ व तत्त्वज्ञ. पाउलू यांचा जन्म मध्यमवर्गीय कुटुंबात ब्राझीलमधील रेसिफ येथे झाला. त्यांचे पूर्ण नाव पाउलू…

हृदय (Heart)

(हार्ट). शरीरातील अत्यंत महत्त्वाचे इंद्रिय. बहुसंख्य प्राण्यांमध्ये हृदय हे स्नायूंनी बनलेले इंद्रिय आहे. या इंद्रियाचे सतत स्पंदन म्हणजेच आकुंचन आणि शिथिलन होते. हृदयाच्या स्पंदनामुळेच रक्ताभिसरण संस्थेतील रक्तवाहिन्यांतून रक्त शरीराच्या इतर…

होसे दे एस्प्राँथेदा (Jose de Espronceda)

एस्प्राँथेदा, होसे दे : (२५ मार्च १८०८ - २३ मे १८४२). सुप्रसिद्ध स्पॅनिश कवी. गीत कवितेमध्ये स्वच्छंदतावादी रचना करणारा क्रांतिकारक कवी म्हणून त्याची ओळख आहे. यांचा जन्म स्पेनमधील आलमेंद्रालेहो या…

कुरण शाळा (Meadow School)

शाळेने मुलांबरोबर रानात जाऊन खेळता खेळता, गप्पागोष्टी करत त्यांच्या मनात शिक्षणाविषयी कुतूहल निर्माण करणे, म्हणजे कुरण शाळा. कुरण शाळेत पुस्तके, पाटी, फळा, लेखणी यांचा वापर केला जात नाही. निसर्गाच्या निरीक्षणातून…

अ‍ॅलेस एफ. हर्डलिका (Ales F. Hrdlicka)

हर्डलिका, अ‍ॅलेस एफ. (Hrdlicka, Ales F.) : (२९ मार्च १८६९ – ५ सप्टेंबर १९४३). प्रसिद्ध अमेरिकन शारीरिक मानवशास्त्रज्ञ. ‘निएंडरथल मानव’ आणि ‘अमेरिकन इंडियन्सचे आशियातून झालेले स्थलांतर’ या प्रमुख अभ्यासासाठी ते…

गुस्ताव हाइन्रीच राल्फ कोनिग्सवाल्ड वॉन (Gustav Heinrich Ralph Koenigswald Von)

वॉन, कोनिग्सवाल्ड गुस्ताव हाइनरीच राल्फ (Von Koenigswald Gustav Heinrich Ralph) : (१३ नोव्हेंबर १९०२ ते १० जुलै १९८२). प्रसिद्ध जर्मन-डच पुराजीवशास्त्रज्ञ आणि भूगर्भशास्त्रज्ञ. वॉन यांचा जन्म बर्लीन येथे झाला. त्यांचे…

विल्फ्रिड एडवर्ड ली ग्रॉस क्लार्क (W. E. Le Gros Clark)

ली ग्रॉस क्लार्क (Le Gros Clark W. E.) : (५ जून १८९५ – २८ जून १९७१). प्रसिद्ध ब्रिटीश शरीररचनाशास्त्रज्ञ व मानवशास्त्रज्ञ. ‘नरवानर गणाचे (प्रायमेट्स) तुलनात्मक शरीररचनाशास्त्र’ आणि ‘मानवी उत्क्रांती’ यांमध्ये…

प्रतिरोधक शक्ती (Countervailing Power)

प्रतिरोधक शक्ती म्हणजे दोन गटांच्या क्षमतांचा आपसांत समतोल साधला जाणे होय. प्रतिवाद क्षमता म्हणजे ग्राहकांच्या गटाची अशी क्षमता की, ज्यायोगे विक्रेता (पुरवठादार) गटात स्पर्धा वाढीस लागते. अमेरिकन अर्थतज्ज्ञ जॉन केनेथ…

मानवारोपवाद (Anthropomorphism)

धर्म, मानवशास्त्र, मानसशास्त्र आणि वाङ्‌मयाचा अभ्यास यांत वापरली जाणारी एक महत्त्वपूर्ण संज्ञा. मूळ ‘अँथ्रोपॉमॉर्फिझम’ ह्या ग्रीक संज्ञेसाठी ‘मानवारोपवाद’ ही मराठी संज्ञा. मूळ ग्रीक शब्द ‘अँथ्रोपॉस’ म्हणजे मानव आणि ‘मॉर्फी’ म्हणजे…

बुद्धाचे अर्थशास्त्र (Economics of Budhha)

बौद्ध अर्थशास्त्र हा शब्द १९५५ मध्ये जर्मन सांख्यिकीतज्झ व अर्थतज्ज्ञ इ. एफ. शुमाकर यांनी आपल्या ‘एशिया : ए हँडबुक’ या शोधनिबंधात सर्वप्रथम उपयोगात आणला. पुढे १९७३ मध्ये त्यांनी आपल्या स्मॉल…

हूपू (Hoopoe)

एक रंगीबेरंगी आकर्षक पक्षी. हूपू हा पक्षी ब्युसेरोटिफॉर्मिस गणाच्या उपूपिडी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव उपूपा इपॉप्स आहे. उपूपिडी कुलात फक्त उपूपा प्रजाती असून त्यात हूपू पक्षाच्या उ. इपॉप्स, उ.…

परिचित आणि अपरिचित व्यक्तींविषयीचे प्रमेय (Theorem on friends and strangers)

परिचित आणि अपरिचित व्यक्तींविषयीचे प्रमेय (Theorem on friends and strangers) हे गणितातील रॅम्झी सिद्धांताशी (Ramsey Theorem) संबंधित आहे. या प्रमेयाचे विधान (statement) पुढीलप्रमाणे : “कोणत्याही सहा व्यक्तींच्या समूहात किमान तीन…