प्लाइस्टोसीन हिमयुग सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी संपले. त्या वेळी सांप्रत सहारा प्रदेशातील हवामान बरेच आर्द्र स्वरूपाचे होते. अल्जीरिया व इतर वाळवंटी भागात सापडलेल्या गुहाचित्रांवरून एकेकाळी सहाराचे हवामान आर्द्र आणि जमीन सुपीक…
सहारा वाळवंट हे आफ्रिकेच्या ढालक्षेत्रावर स्थित आहे. या ढालक्षेत्रावर कँबियनपूर्व काळातील घडीचे व उघडे पडलेले खडक आढळतात. हे ढालक्षेत्र स्थिर झाल्यानंतर पुराजीव महाकल्पकालीन मूळ स्थितीतील क्षितिजसमांतर शैलसमूह निर्माण झाले. सहाराच्या…
सहारा वाळवंटामध्ये प्रामुख्याने विरळ व विखुरलेली वनश्री आढळते. उच्चभूमी प्रदेश, मरूद्यानाच्या द्रोणी आणि वाडींच्या काठांवर गवत, झुडुपे व वृक्ष अधिक आढळतात. वेगवेगळ्या प्रदेशांत सामान्यपणे गवत, विविध फुलझाडे, खजूर, ताड, ओषधी,…
नाईल नदीचे खोरे वगळता सहारा वाळवंट प्रदेशाची लोकसंख्या सुमारे २.५ द. ल. आहे. दर चौ. किमी.स एका व्यक्तिपेक्षाही कमी इतकी लोकसंख्या विरळ आहे. साधारणपणे अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने या देशाएवढे विस्तृत…
सहारातील वाळवंटी हवामान कधीपासून सुरू झाले, याबाबतीत तज्ज्ञांमध्ये एकवाक्यता आढळत नाही. येथील खडकांविषयी जे वेगवेगळे अभ्यास करण्यात आले, त्यानुसार २ ते ३ द. ल. वर्षांपूर्वी येथे वाळवंटी हवामान निर्माण झाले…
(कॉमन बेसिल). फुलझाडांपैकी एक सुगंधी वनस्पती. सब्जा ही वनस्पती लॅमिएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ऑसिमम बॅसिलिकम आहे. तुळस, कापूर इ. वनस्पतीही याच कुलात येतात. ऑसिमम प्रजातीत सु. १५० जाती…
(सॅगो). एक पिष्टमय खाद्यपदार्थ. साबुदाणा हा पदार्थ पाम वृक्षांच्या – ॲरेकेसी कुलातील – विशेषत: मेट्रोझायलॉन सॅगो या वृक्षापासून मिळवतात. या वृक्षाच्या खोडातील गाभ्यापासून साबुदाणा मिळवत असल्याने ‘सॅगो’ हे इंग्रजी नाव…
(सांबर डिअर). स्तनी वर्गाच्या आर्टिओडॅक्टिला (समखुरी) गणाच्या मृग (सर्व्हिडी) कुलात सांबराचा समावेश केला जातो. त्याचे शास्त्रीय नाव रुसा युनिकलर असून मृगाच्या सर्व जातींमध्ये तो आकारमानाने मोठा असतो. त्याची मृगशिंगे (अँटलर)…
(स्किंक). सरड्यासारखा दिसणारा एक सरपटणारा प्राणी. सापसुरळीचा समावेश सरीसृप वर्गातील स्क्वॅमेटा गणाच्या स्किंकिडी कुलात केला जातो. जगात सर्वत्र सापसुरळ्या आढळतात आणि त्यांच्या सु. १५० प्रजाती असून सु. १,५०० जाती आहेत.…
(जॉईंट्स अँड लिगामेंट्‌स). शरीरातील हाडांचे (अस्थींचे) एकमेकांशी असलेल्या जोडाला सांधा म्हणतात. सांध्यांमुळेच सर्व हाडांची मिळून कंकाल संस्था (सांगाडा) बनते आणि ती शरीराला आकार, आधार आणि संरक्षण देते. सांध्यांची रचना अशी…
(बॅब्लर). पक्षिवर्गातील पॅसेरिफॉर्मिस गणाच्या लाओथ्रोसिडी कुलातील पक्ष्यांना सातभाई म्हणतात. हे पक्षी नेहमीच सहा-सातच्या समूहाने राहतात. म्हणून त्यांना ‘सातभाई’ हे नाव पडले आहे. भारतात सातभाई पक्ष्याच्या सात जाती आढळून येतात; छोटा…
एक बुद्धिप्रामाण्यवादी इस्लामी धर्मपंथ. ‘मुतझिल’ ह्याचा अर्थ ‘फुटीरतावादी’ असा होतो. बसरा (इराक) ही मुतझिलांची जन्म व कर्मभूमी होती. विशेषत: ग्रीक तत्त्वज्ञानाच्या प्रभावातून आपल्या विचारांना व्यक्त करणारा मुतझिला हा इस्लाममधील आद्य…
(सिव्हेज मॅनेजमेंट). मानवाच्या वापरातून निर्माण झालेल्या टाकाऊ पाण्याचा (अपशिष्ट जलाचा) एक प्रकार म्हणजे सांडपाणी. सांडपाण्याचे गुणधर्म त्याचा वाहण्याचा दर किंवा आकारमान, भौतिक स्थिती, त्याच्यातील रासायनिक तसेच विषारी घटक आणि त्यांतील…
(सी-स्नेक). सरीसृप वर्गाच्या इलॅपिडी कुलातील समुद्रात राहणाऱ्या सापांना सागरी सर्प म्हणतात. इलॅपिडी कुलाच्या हायड्रोफिनी उपकुलात त्यांचा समावेश केला जातो. जगात त्यांच्या १७ प्रजाती व ६९ जाती आहेत. सर्व सागरी सर्प…
(मरीन पॉल्युशन). रासायनिक पदार्थ, तसेच औद्योगिक, कृषी आणि निवासी क्षेत्र अशा भागांतून आलेली अपशिष्टे महासागरात मिसळून सागरजलातील सजीवांसाठी अपायकारक स्थिती निर्माण होणे म्हणजे ‘सागरी प्रदूषण’ होय. पृथ्वीचा सु. ७०% भाग…