(जॉईंट्स अँड लिगामेंट्‌स). शरीरातील हाडांचे (अस्थींचे) एकमेकांशी असलेल्या जोडाला सांधा म्हणतात. सांध्यांमुळेच सर्व हाडांची मिळून कंकाल संस्था (सांगाडा) बनते आणि ती शरीराला आकार, आधार आणि संरक्षण देते. सांध्यांची रचना अशी…
(बॅब्लर). पक्षिवर्गातील पॅसेरिफॉर्मिस गणाच्या लाओथ्रोसिडी कुलातील पक्ष्यांना सातभाई म्हणतात. हे पक्षी नेहमीच सहा-सातच्या समूहाने राहतात. म्हणून त्यांना ‘सातभाई’ हे नाव पडले आहे. भारतात सातभाई पक्ष्याच्या सात जाती आढळून येतात; छोटा…
एक बुद्धिप्रामाण्यवादी इस्लामी धर्मपंथ. ‘मुतझिल’ ह्याचा अर्थ ‘फुटीरतावादी’ असा होतो. बसरा (इराक) ही मुतझिलांची जन्म व कर्मभूमी होती. विशेषत: ग्रीक तत्त्वज्ञानाच्या प्रभावातून आपल्या विचारांना व्यक्त करणारा मुतझिला हा इस्लाममधील आद्य…
(सिव्हेज मॅनेजमेंट). मानवाच्या वापरातून निर्माण झालेल्या टाकाऊ पाण्याचा (अपशिष्ट जलाचा) एक प्रकार म्हणजे सांडपाणी. सांडपाण्याचे गुणधर्म त्याचा वाहण्याचा दर किंवा आकारमान, भौतिक स्थिती, त्याच्यातील रासायनिक तसेच विषारी घटक आणि त्यांतील…
(सी-स्नेक). सरीसृप वर्गाच्या इलॅपिडी कुलातील समुद्रात राहणाऱ्या सापांना सागरी सर्प म्हणतात. इलॅपिडी कुलाच्या हायड्रोफिनी उपकुलात त्यांचा समावेश केला जातो. जगात त्यांच्या १७ प्रजाती व ६९ जाती आहेत. सर्व सागरी सर्प…
(मरीन पॉल्युशन). रासायनिक पदार्थ, तसेच औद्योगिक, कृषी आणि निवासी क्षेत्र अशा भागांतून आलेली अपशिष्टे महासागरात मिसळून सागरजलातील सजीवांसाठी अपायकारक स्थिती निर्माण होणे म्हणजे ‘सागरी प्रदूषण’ होय. पृथ्वीचा सु. ७०% भाग…
(सी-गल). एक समुद्र पक्षी. सागरी कुरव या पक्ष्यांचा समावेश पक्षिवर्गाच्या कॅरॅड्रिफॉर्मिस गणाच्या लॅरिडी कुलात केला जातो. त्यांच्या १० प्रजाती आणि सु. ५७ जाती आहेत. त्यांनाही ‘कुरव’ म्हणतात. त्यांच्या अनेक जाती…
(सी-हॉर्स). अस्थिमत्स्य वर्गातील एक मासा. सागरघोडा हा मासा जगाच्या उष्ण प्रदेशांतील उथळ समुद्रात तसेच काही समशीतोष्ण प्रदेशांच्या समुद्रात आढळतो. त्याच्या सु. ५४ जाती आहेत. भारताच्या पूर्व आणि पश्चिम किनाऱ्यालगत आढळणाऱ्या…
(टीक ट्री). प्राचीन काळापासून इमारतींसाठी व बांधकामासाठी लागणाऱ्या लाकडासाठी वापरला जाणारा एक महत्त्वाचा वृक्ष. साग हा पानझडी वृक्ष लॅमिएसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव टेक्टोना ग्रँडिस आहे. पुदिना, तुळस, मरवा…
(फॅल्कन). एक शिकारी पक्षी. ससाण्याचा समावेश फॅल्कॉनिडी कुलात केला जातो. या कुलाच्या फॅल्को प्रजातीत ससाण्याच्या सु. ४० जाती आहेत. अंटार्क्टिका वगळता हा पक्षी जगात सर्वत्र आढळतो. भारतात या पक्ष्याच्या सु.…
(हेअर आणि रॅबिट). एक सस्तन प्राणी. सशाचा समावेश स्तनी वर्गाच्या लॅगोमॉर्फा गणातील लेपोरिडी कुलात केला जातो. लॅगोमॉर्फा गणामध्ये लेपोरिडी आणि ओकोटोनिडी ही दोन कुले अस्तित्वात आहेत. लेपोरिडी कुलात अकरा प्रजातींचा…
(टर्निप). एक द्विवर्षायू वनस्पती. सलगम ही वनस्पती ब्रॅसिकेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ब्रॅसिका रॅपा प्रकार रॅपा आहे. ही वनस्पती नवलकोल या वनस्पतीसारखी दिसते. कोबी, फुलकोबी, मोहरी इत्यादी वनस्पतीही ब्रॅसिकेसी…
(इंडियन स्नेकरूट; राऊवोल्फिया सर्पेंटिना). बहुवर्षायू औषधी वनस्पती. सर्पगंधा ही ॲपोसायनेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव राऊवोल्फिया सर्पेंटिना आहे. सदाफुली ही वनस्पती याच कुलातील आहे. राऊवोल्फिया हे प्रजाती-दर्शक नाव लेओनार्ट राऊवोल्फ…
(कॉमन कोल्ड). सर्दी किंवा पडसे हा विषाणूंमुळे होणारा संसर्गजन्य रोग आहे. सर्दीमुळे मुख्यत: श्वसनसंस्थेच्या सुरुवातीच्या भागात संसर्ग होतो. कधीकधी हा संसर्ग नाक, नासागुहा आणि स्वरयंत्र या भागापर्यंत पसरतो. सर्दीमुळे नाकातील…
(रेपटाइल). सरपटणाऱ्या प्राण्यांचा वर्ग. उत्तर तसेच दक्षिण असे दोन्ही ध्रुव वगळता, सरीसृप जगभर आढळतात. त्यांच्या सु. ६,५०० जाती असून भारतात त्यांच्या सु. ४२५ जाती आढळतात. ते मुख्यत: जमिनीवर राहतात. मात्र…