(पॉर्क्युपाइनफिश). अस्थिमत्स्य वर्गाच्या डायोडोंटिडी कुलात साळमाशांचा समावेश केला जातो. डायोडोंटिडी कुलात एकूण सात प्रजाती असून त्यांपैकी डायोडॉन आणि लोफोडायोडॉन प्रजातीतील माशांना ‘साळमासा’ म्हणतात. डायोडॉन प्रजातीत साळमाशाच्या पाच जाती, तर लोफोडायोडॉन…
(पब्लिक हेल्थ). सर्वसामान्य लोकांच्या किंवा एकूण समाजाच्या आरोग्यविषयक स्थितीला ‘सार्वजनिक आरोग्य’ म्हणतात. सर्व लोकांच्या आरोग्याचे रक्षण करणे, आरोग्याची गुणवत्ता वाढविणे आणि त्यात सुधारणा करणे यांसाठी समाजाचे संघटितपणे केलेले प्रयत्न म्हणजे…
(इंडियन ऑलिबॅनम ट्री). एक मध्यम आकाराचा पानझडी वृक्ष. सालई हा वृक्ष बर्सेरेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव बॉस्वेलिया सेराटा आहे. तो वृक्ष मूळचा भारतातील आणि खासकरून पंजाबमधील असून भारताच्या मध्याकडील…
(साल ट्री). एक पाणझडी वृक्ष. हा वृक्ष डिप्टेरोकार्पेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव शोरिया रोबस्टा आहे. तो मूळचा भारतीय उपखंडातील असून हिमालयाच्या दक्षिणेला नेपाळ, भारत, बांगला देश व म्यानमार या…
जीवाणूंचा एक संघ. सायनोबॅक्टेरिया संघातील जीवाणू प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेने ऊर्जा मिळवतात. ऑक्सिजन निर्माण करणारे ते एकमेव आदिकेंद्रकी सजीव आहेत. त्यांचा रंग निळसर-हिरवा (इंग्लिश भाषेत सायान) असल्याने त्यांना ‘नील-हरित जीवाणू’ अर्थात ‘सायनोबॅक्टेरिया’…
(सोशल एन्‌व्हायरन्मेंट). मानवी पर्यावरणाचा एक प्रमुख प्रकार. आपल्या परिसरातील प्राकृतिक आणि सामाजिक घटकांशी मानवाच्या सतत आंतरक्रिया घडत असतात. हे सर्व घटक मिळून ‘सामाजिक पर्यावरण’ तयार होते. सामाजिक पर्यावरणात मानव ज्या…
प्लाइस्टोसीन हिमयुग सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी संपले. त्या वेळी सांप्रत सहारा प्रदेशातील हवामान बरेच आर्द्र स्वरूपाचे होते. अल्जीरिया व इतर वाळवंटी भागात सापडलेल्या गुहाचित्रांवरून एकेकाळी सहाराचे हवामान आर्द्र आणि जमीन सुपीक…
सहारा वाळवंट हे आफ्रिकेच्या ढालक्षेत्रावर स्थित आहे. या ढालक्षेत्रावर कँबियनपूर्व काळातील घडीचे व उघडे पडलेले खडक आढळतात. हे ढालक्षेत्र स्थिर झाल्यानंतर पुराजीव महाकल्पकालीन मूळ स्थितीतील क्षितिजसमांतर शैलसमूह निर्माण झाले. सहाराच्या…
सहारा वाळवंटामध्ये प्रामुख्याने विरळ व विखुरलेली वनश्री आढळते. उच्चभूमी प्रदेश, मरूद्यानाच्या द्रोणी आणि वाडींच्या काठांवर गवत, झुडुपे व वृक्ष अधिक आढळतात. वेगवेगळ्या प्रदेशांत सामान्यपणे गवत, विविध फुलझाडे, खजूर, ताड, ओषधी,…
नाईल नदीचे खोरे वगळता सहारा वाळवंट प्रदेशाची लोकसंख्या सुमारे २.५ द. ल. आहे. दर चौ. किमी.स एका व्यक्तिपेक्षाही कमी इतकी लोकसंख्या विरळ आहे. साधारणपणे अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने या देशाएवढे विस्तृत…
सहारातील वाळवंटी हवामान कधीपासून सुरू झाले, याबाबतीत तज्ज्ञांमध्ये एकवाक्यता आढळत नाही. येथील खडकांविषयी जे वेगवेगळे अभ्यास करण्यात आले, त्यानुसार २ ते ३ द. ल. वर्षांपूर्वी येथे वाळवंटी हवामान निर्माण झाले…
(कॉमन बेसिल). फुलझाडांपैकी एक सुगंधी वनस्पती. सब्जा ही वनस्पती लॅमिएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ऑसिमम बॅसिलिकम आहे. तुळस, कापूर इ. वनस्पतीही याच कुलात येतात. ऑसिमम प्रजातीत सु. १५० जाती…
(सॅगो). एक पिष्टमय खाद्यपदार्थ. साबुदाणा हा पदार्थ पाम वृक्षांच्या – ॲरेकेसी कुलातील – विशेषत: मेट्रोझायलॉन सॅगो या वृक्षापासून मिळवतात. या वृक्षाच्या खोडातील गाभ्यापासून साबुदाणा मिळवत असल्याने ‘सॅगो’ हे इंग्रजी नाव…
(सांबर डिअर). स्तनी वर्गाच्या आर्टिओडॅक्टिला (समखुरी) गणाच्या मृग (सर्व्हिडी) कुलात सांबराचा समावेश केला जातो. त्याचे शास्त्रीय नाव रुसा युनिकलर असून मृगाच्या सर्व जातींमध्ये तो आकारमानाने मोठा असतो. त्याची मृगशिंगे (अँटलर)…
(स्किंक). सरड्यासारखा दिसणारा एक सरपटणारा प्राणी. सापसुरळीचा समावेश सरीसृप वर्गातील स्क्वॅमेटा गणाच्या स्किंकिडी कुलात केला जातो. जगात सर्वत्र सापसुरळ्या आढळतात आणि त्यांच्या सु. १५० प्रजाती असून सु. १,५०० जाती आहेत.…