मराठी विश्वकोश

विल्यम ह्यूएल (William Whewell)

ह्यूएल, विल्यम : (२४ मे १७९४—६ मार्च १८६६). इंग्रज तत्त्वज्ञ, गणितज्ञ आणि इतिहासकार. त्याचा जन्म जॉन ह्यूएल आणि एलिझाबेथ बेनिसन या दांपत्यापोटी लँकेस्टर (लँकेशर) येथे झाला. सुरुवातीचे शिक्षण जन्मगावी घेऊन…

सुभानमंगळ किल्ल्यावरील अवशेष, शिरवळ, पुणे.

सुभानमंगळ किल्ला (Subhanmangal Fort)

पुणे जिल्ह्यातील शिरवळ येथील एक भुईकोट किल्ला. तो नीरा नदीकाठी वसलेला आहे. कालौघात या किल्ल्याची पडझड झाली असून एकमेव बुरूज शिल्लक आहे. बुरुजाजवळ दुर्गा देवीचे मंदिर व बाजूला दोन वीरगळ…

दौलतमंगळ किल्ला, पुणे.

दौलतमंगळ किल्ला (Dulatmangal Fort)

महाराष्ट्र राज्याच्या पुणे जिल्ह्यातील एक प्रसिद्ध किल्ला. हा किल्ला पुणे-सोलापूर मार्गावरील यवत गावापासून सु. १० किमी. अंतरावर असून त्याची समुद्रसपाटीपासून उंची २३०० फूट आहे. कऱ्हे पठारावर असलेले माळशिरस हे गाव…

स्नायू आणि कंडरा (Muscle and Tendon)

(मसल अँड टेंडन). स्नायू ही प्राण्यांमध्ये आढळणारी आकुंचनक्षम (आकुंचन पावू शकणारी) ऊती आहे. प्राण्यांमध्ये स्नायू ऊती, चेता ऊती, अभिस्तर ऊती (जसे, इंद्रियांच्या किंवा वाहिन्यांच्या बाह्यस्तरातील ऊती) आणि संयोजी ऊती (अन्य…

तेरेखोल किल्ला, गोवा.

तेरेखोल (Terekhol Fort)

गोवा राज्यातील एक ऐतिहासिक किल्ला. तो तेरेखोल नदीच्या उत्तर तीरावर वसलेला आहे. किल्ल्यावर पोहोचण्यासाठी महाराष्ट्र आणि गोव्यातून मार्ग उपलब्ध आहेत. महाराष्ट्रातून वेंगुर्ले, रेडी मार्गे येथे पोहोचता येते, तर गोव्यातून पणजी,…

गोव्यातील किल्ले (Forts of Goa)

महाराष्ट्राच्या दक्षिणेकडील एक महत्त्वाचे राज्य. या प्रदेशावर मौर्य, सातवाहन, कदंब, बदामी चालुक्य, राष्ट्रकूट, शिलाहार, यादव, दिल्लीचे सुलतान, विजयनगर, बहमनी, आदिलशाही आणि पोर्तुगीज राज्यकर्त्यांनी राज्य केले. इ. स. १४७० मध्ये विजयनगर…

हतगड, नाशिक.

हातगड (Hatgad)

महाराष्ट्रातील एक डोंगरी किल्ला. तो नाशिक जिल्ह्यात महाराष्ट्र-गुजरात सीमेवरील सातमाळा डोंगररांगेवर समुद्रसपाटीपासून ३६५३ फूट उंचीवर आहे. नाशिक-सापुतारा मार्गावरील हातगड या पायथ्याच्या गावापासून गडावर पोहोचता येते. पायथ्याच्या हातगडपासून चढून वर गेले…

साल्हेर किल्ला, नाशिक.

साल्हेर (Salher Fort)

महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध डोंगरी किल्ला. तो नाशिक जिल्ह्यात सटाणा तालुक्यातील डोलाबारी डोंगररांगेवर समुद्रसपाटीपासून १५६७ मी. म्हणजेच ५१४१ फूट उंचीवर आहे. या किल्ल्याला कळसुबाईच्या (१६४६ मी.) खालोखाल उंची असलेले दुसऱ्या क्रमांकाचे…

नारायणगड, पुणे.

नारायणगड (Narayangad)

पुणे जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक डोंगरी किल्ला. हा किल्ला पुणे-नाशिक महामार्गावरील नारायणगाव जवळील महाकाय रेडिओ दुर्बीणीसाठी प्रसिद्ध असणाऱ्या खोडद या गावाच्या उत्तरेस ५ किमी. अंतरावर पूर्व–पश्चिम पसरलेला असून याची समुद्रसपाटीपासून उंची…

वासोटा किल्ला, सातारा.

वासोटा (व्याघ्रगड) (Vasota Fort) (Vyaghragad)

महाराष्ट्र राज्याच्या सातारा जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक वनदुर्ग. हा किल्ला कोयना-शिवसागर जलाशयाच्या पश्चिमेस बांधलेला असून याची समुद्रसपाटीपासून उंची ३७०० फूट आहे. पायथ्याच्या मेट-इंदवली पासून उंची ८०० फूट आहे. सह्याद्रीची मुख्य रांग…

सूर्यफूल (Sunflower)

(सनफ्लॉवर). खाद्यतेल तसेच तेलबिया यांसाठी लागवड केली जाणारी एक वनस्पती. सूर्यफूल ही वर्षायू वनस्पती ॲस्टरेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव हेलिअँथस ॲन्यूस आहे. ती मूळची मेक्सिकोतील असून इ.स.पू. २६०० वर्षांपूर्वी…

घनगड, जि. पुणे.

घनगड (Ghangad)

पुणे जिल्ह्यातील एक गिरिदुर्ग. समुद्रसपाटीपासून २५६६ फूट उंचीवर असणारा हा किल्ला ‘येकोल्याचा किल्लाʼ या नावाने देखील ओळखला जातो. पुणे शहरापासून ८५ किमी. अंतरावर आणि लोणावळा पासून ३० किमी. अंतरावर मुळशीच्या…

सूक्ष्मपोषकद्रव्ये (Micronutrients)

(मायक्रोन्युट्रिएन्ट). सजीवांच्या शारीरिक क्रिया व्यवस्थित चालण्यासाठी अणि स्वास्थ्यासाठी जीवनभर सूक्ष्मपोषकद्रव्यांची गरज असते. या सूक्ष्मपोषकद्रव्यांमध्ये मुख्यत: मूलद्रव्ये आणि जीवनसत्त्वे यांचा समावेश होतो. वेगवेगळ्या सजीवांना वेगवेगळ्या सूक्ष्मपोषकद्रव्यांची गरज असते. जसे, मानवाला आणि…

विषाणू वर्गीकरण (Classification of viruses)

संसर्गजन्य रोगांना कारणीभूत होणाऱ्या अतिसूक्ष्म रोगकारकांचा मोठा गट म्हणजे विषाणू होय. मानव, मानवेतर प्राणी आणि वनस्पतींना संसर्ग करणाऱ्या विषाणूजन्य रोगांची संख्या मोठी आहे. प्राणी, वनस्पती तसेच जीवाणूंना संसर्ग करणारे असे…

हार्पर ली (Harper Lee)

ली, हार्पर : (२८ एप्रिल १९२६ - १९ फेब्रुवारी २०१६ ). नेल हार्पर ली. पुलित्झर पुरस्कार प्राप्त सुप्रसिद्ध अमेरिकन कादंबरीकार. तिचा जन्म अलाबामा येथील मोनरोविले येथे झाला. नेल चार भावंडात सर्वात…