मराठी विश्वकोश

सेथ (Seth)

वाळवंटे, वादळे, अव्यवस्था, हिंसा, आणि परदेशी लोकांशी संबंधित प्राचीन ईजिप्शियन देव. तो नापीक वाळवंटाचा प्रतीक असून अंधाराचेही प्रतिनिधित्व करतो, असा समज आहे. त्याचा ‘सेत’ असाही उच्चार केला जातो. सेथ हा…

दोन रंगांच्या दगडांतील दरवाजा, फिरोझाबाद.

फिरोझाबाद (Firozabad)

भारतीय मध्ययुगीन कालखंडातील दख्खनमधील एक शहर. बहमनी सुलतान फिरोझशाह बहमनी (कार. १६ नोव्हेंबर १३९७–२२ सप्टेंबर १४२२) याने कर्नाटक राज्यातील गुलबर्गा येथे भीमा नदीच्या काठावर हे शहर वसवले. दक्षिणमध्य भारतात १३४७…

अहमदशाह बहमनी (Ahmad Shah Bahmani)

बहमनी साम्राज्याचा नववा सुलतान (कार.१४२२–१४३६). मूळ नाव शियाबुद्दीन अहमद. पहिला अहमदशाह म्हणून ओळख. हा चौथा बहमनी सुलतान दाऊदशाहचा मुलगा, तर आठवा बहमनी सुलतान फिरोझशाह (कार. १३९७–१४२२) याचा धाकटा भाऊ होता.…

महास्तूपाचे अवशेष, देवनीमोरी.

देवनीमोरी (Devnimori)

गुजरातमधील अरवली जिल्ह्यातील मेशवो नदीच्या तीरावरील एक प्राचीन स्थळ (यापूर्वी साबरकांठा जिल्ह्यात हा भाग होता). पांढरीच्या या टेकाडाला स्थानिक लोक ‘भोज राजाची पहाडीʼ (भोज-राजा-ना-टिम्बो) म्हणून संबोधत असत. येथे लहान-मोठ्या आकाराच्या…

चौदावा लूई (Louis XIV)

लूई, चौदावा : (५ सप्टेंबर १६३८ – १ सप्टेंबर १७१५). फ्रान्सचा मध्ययुगातील श्रेष्ठ व लोकहितैषी राजा. बूर्बाँ घराण्यातील तेरावा लूई व राणी ॲन (ऑस्ट्रियाची राजकन्या) या दांपत्यापोटी सेंट-जर्मन या गावी…

जनपद (Janapada)

जन म्हणजे समान संस्कृतीचे किंवा एका जमातीचे लोक. त्यांनी स्थापन केलेल्या वसाहतींना जनपद म्हणत किंवा जनवस्ती करून राहिलेल्या ठिकाणांना जनपद ही संज्ञा लावण्यात येत असे. वैदिक साहित्यात ग्राम, विश व…

हॉलचे ‘विवाह’ प्रमेय (Hall’s Marriage Theorem)

फिलिप हॉल (११ एप्रिल १९०४ - ३० डिसेंबर १९८२) या इंग्लिश गणितज्ञाचे मुख्य कार्य गट सिद्धांत (Group Theory) या विषयात आणि त्यातही विशेषतः सांत संच (Finite Set) आणि उकलक्षम गट…

लैंगिक छळ (Sexual Harassment)

लैंगिक छळ हा स्त्रीच्या इच्छेविरुद्ध केलेली लैंगिक मागणी, शारीरिक, शाब्दिक अथवा अशाब्दिक कृतींशी संबंधित आहे. लैंगिक छळामध्ये एक अथवा एकापेक्षा जास्त अस्वागतार्ह कृतींचा समावेश असू शकतो. लैंगिक छळ ही संकल्पना…

हेक्ला ज्वालामुखी (Hekla Volcano)

आइसलँड या देशातील एक प्रसिद्ध आणि अतिशय जागृत ज्वालामुखी. रेक्याव्हीक या आइसलँडच्या राजधानीपासून पूर्वेस ११० किमी., दक्षिण किनाऱ्यापासून आत ४८ किमी. वर हा ज्वालामुखी आहे. दक्षिण आइसलँडमधील पूर्वेकडील ज्वालामुखी पट्ट्यात…

आत्मपरित्राण (Salvation)

शरीरधारणा हे जीवात्म्याचे बंधन आहे. पापाचे आणि दुःखाचे त्याला बंधन आहे. या बंधनातून सुटण्याची ज्या जीवात्म्यांना आर्त इच्छा होते, त्यांनी प्रयत्‍न केल्यास व तो प्रयत्‍न सर्व शक्ती एकवटून केल्यास, ते…

अ‍ॅडॉल्फस वॉशिंग्टन ग्रीली (Adolphus Washington Greely)

ग्रीली, अ‍ॅडॉल्फस वॉशिंग्टन (Greely, Adolphus Washington) : ( २७ मार्च १८४४ – २० ऑक्टोबर १९३५ ). अमेरिकन लष्करी अधिकारी आणि ध्रुवीय प्रदेशाचा समन्वेषक. ग्रीली यांचा जन्म अमेरिकेतील मॅसॅचूसेट्स राज्यातील न्यूबरीपोर्ट…

चॅग्रेस नदी (Chagres River)

स्पॅनिश रिओ चॅग्रेस, पनामा देशातील तसेच पनामा कालवा प्रणालीतील एक प्रमुख नदी. तिचा बराचसा प्रवाहमार्ग पनामा कालव्याला अनुसरून वाहत असून ती पनामा कालव्याचा अविभाज्य भाग आहे. या नदीची एकूण लांबी…

अर्हत् (Arhat)

बौद्ध व जैन धर्मांत अत्यंत पूज्य व्यक्तीस ही उपाधी लावली जाते. व्युत्पत्तीप्रमाणे अर्हत् शब्दाचा अर्थ 'अंगी योग्यता बाळगणारा' किंवा 'पूज्य' असा होतो. अर्हत्‌चे पाली 'अरहा' आणि अर्धमागधी 'अरिहंत्' असे रूप…

इलिनॉय नदी (Illinois River)

अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील मिसिसिपी नदीची एक उपनदी, तसेच उत्तर आणि मध्य इलिनॉय राज्यातील वाहतूकयोग्य मार्ग. ग्रुंडी परगण्यामधील देस्प्लेंझ नदी आणि कँककी नदी यांच्या संयुक्त प्रवाहापासून या नदीची निर्मिती झाली आहे.…

एल्ब्रुस शिखर (Mount Elbrus)

रशियाच्या नैर्ऋत्य भागात असलेल्या कॉकेशस पर्वतराजीतील, तसेच यूरोपातील सर्वोच्च ज्वालामुखी शिखर. कॉकेशस पर्वतश्रेणी ही यूरोप व आशिया खंडामधील पारंपरिक नैसर्गिक सरहद्द समजली जाते. कॉकेशस पर्वतातील ग्रेटर कॉकेशस या मुख्य श्रेणीच्या…