मराठी विश्वकोश

तुकडोजी महाराज (Tukdoji Maharaj)

तुकडोजी महाराज : (३० एप्रिल १९०९—११ ऑक्टोबर १९६८). महाराष्ट्रातील एक आधुनिक संत, कवी, समाजसुधारक व राष्ट्रीय उत्थानाची सतेज भावना असलेले महामानव. मूळ नाव माणिक बंडोजी ठाकूर. त्यांचा जन्म बंडोजी व…

धातूंचे उष्णता संस्करण (Heat Treatment of Metals)

धातूची घन अवस्था कायम ठेवून उष्णतेच्या साह्याने तिच्या संरचनेत हवा तसा बदल घडवून आणण्याची प्रक्रिया. या प्रक्रियेत धातूचे तापमान पाहिजे तितके वाढविणे, तिला जरूर तितका वेळ त्या तापमानात राहू देणे…

सागरी परिसंस्था (Marine Ecosystem)

जलपरिसंस्थेच्या विविध प्रकारांपैकी सर्वांत विशाल परिसंस्था. पृथ्वीच्या एकूण क्षेत्रफळापैकी सुमारे ७०.८% क्षेत्र पाण्याखाली असून त्यातील सुमारे २.५% क्षेत्र गोड्या पाण्याखाली आणि उर्वरित ९७.५% क्षेत्र खाऱ्या पाण्याने व्यापलेले आहे. त्यामुळे सागरी…

चारित्र्य (Character)

चारित्र्याचे किंवा शीलाचे स्वरूप दुहेरी आहे. ज्याच्या ठिकाणी चारित्र्य आहे, अशा माणसाच्या मानसिक जीवनात व वर्तनात सुसंगती असते, त्याच्या आचरणात स्थैर्य असते, कित्येक उद्दिष्ट्ये–उदा., आपल्या कुटुंबातील व्यक्तींचे कल्याण, व्यावसायिक यश…

सेंदाई शहर (Sendai City)

जपानच्या होन्शू बेटावरील मीयागी प्रांताची राजधानी व एक प्रमुख शहर. यास सेंडाई शहर असेही म्हणतात. लोकसंख्या १०,९१,४०७ (२०२०). होन्शू बेटाच्या ईशान्य भागात हीरोसे या नदीकाठावर हे शहर वसले असून ते…

ह्यू क्लॅपरटन (Hugh Clapperton)

क्लॅपरटन, ह्यू (Clapperton, Hugh) : (१८ मे १७८८ – १३ एप्रिल १८२७). स्कॉटिश समन्वेषक, नौदल अधिकारी आणि पश्चिम आफ्रिकेतील सांप्रत नायजेरियाचा प्रत्यक्षदर्शी वृतांत घेऊन येणारी पहिली यूरोपियन व्यक्ती. त्यांचे पूर्ण…

डोनेट्स्क शहर (Donetsk City)

युक्रेनमधील डोनेट्स्क प्रांताची राजधानी आणि एक महत्त्वाचे औद्योगिक केंद्र. यास स्टालिनो शहर असेही म्हणतात. लोकसंख्या सुमारे ९,६,००० (२०१९). युक्रेनच्या आग्नेय भागात कॅल्मीअस नदीकाठावर हे शहर वसले आहे. रशियन सम्राज्ञी कॅथरिन…

आराकान पर्वत (Arakan Mountains)

म्यानमारच्या (ब्रह्मदेशाच्या) पश्चिम भागातील एक पर्वतरांग. तिला आराकान योमा किंवा राकीन योमा किंवा राकीन पर्वत या नावांनीही संबोधले जाते. पश्चिमेकडील राकीन (आराकान) किनारा आणि पूर्वेकडील इरावती नदीचे खोरे यांदरम्यान ही…

आखात (Gulf)

समुद्राचा किंवा महासागराचा जमिनीकडे आत घुसलेला जलभाग सामान्यपणे आखात या संज्ञेने ओळखला जातो. काही ठिकाणी मात्र अशा जलभागास उपसागर, समुद्र, बाइट, फर्थ, साउन्ड किंवा फ्योर्ड या संज्ञांनीही संबोधित केले आहे.…

पर्शियन आखात (Persian Gulf)

पश्चिम आशियातील इराण आणि अरबस्तान द्वीपकल्प यांदरम्यानचा अरबी समुद्राचा एक फाटा. याला इराणचे आखात असेही म्हणतात. या आखाताची लांबी ९९० किमी., कमाल रुंदी ३४० किमी. व किमान रुंदी ५५ किमी.…

शेटलंड बेटे (Shetland Islands)

ईशान्य अटलांटिक महासागरातील ग्रेट ब्रिटनची बेटे. यांस झेटलंड बेटे असेही म्हणतात. ग्रेट ब्रिटनच्या अगदी उत्तर भागात असलेल्या स्कॉटलंडच्या मुख्य भूमीपासून ईशान्येस २१० किमी.वर, तसेच ग्रेट ब्रिटनच्या ऑर्कनी बेटांच्या ईशान्येस ८०…

शेफील्ड शहर (Sheffield City)

इंग्लंडच्या उत्तरमध्य भागतील साउथ यॉर्कशर या परगण्यातील एक महानगरीय बरो आणि प्रगत औद्योगिक शहर. लोकसंख्या – शहर ५,८४,८५३; महानगर १५,६९,००० (२०१९ अंदाज). लंडनच्या वायव्येस २६० किमी., तर मँचेस्टरपासून पूर्वेस ६४…

धातूंची संरचना (Metallography)

धातूंच्या कणांची एकमेकांसापेक्ष स्थिती. धातूंची संरचना व त्यातील बदल हे धातुभौतिकीचे व पर्यायाने घन अवस्था भौतिकीचे महत्त्वाचे अंग आहे. संरचनेच्या आधारावर धातू आणि मिश्रधातूंचे अनेक गुणधर्म, विद्युत् व चुंबकीय अवस्था,…

बेजचे प्रमेय (Bayes’ Theorem)

[latexpage] ज्येष्ठ संख्याशास्त्रज्ञ सर हॅरॉल्ड जेफ्रीज यांच्या मते, संभाव्यता शास्त्रामध्ये बेजच्या प्रमेयाचे स्थान हे भूमितीमधील पायथॅगोरसच्या प्रमेयाच्या स्थानाइतकेच महत्त्वाचे आहे. या प्रमेयाचा शोध थॉमस बेज यांनी 1763 मध्ये लावला. पुढे…

सादृश्यानुमान (Analogy)

अनुमानाचा एक प्रकार. ‘ॲनॅलॉजी’ हा इंग्रजी शब्द ana logon ह्या ग्रीक शब्दावरून आलेला असून आरंभी हा शब्द समप्रमाणे दर्शविण्यासाठी उपयोगात आला. म्हणजे आरंभी ह्या शब्दाला संख्यावाचक अर्थ होता. उदा., ३…