दोशी, बाळकृष्ण : (२६ ऑगस्ट १९२७ – २४ जानेवारी २०२३). बाळकृष्ण विठ्ठलदास दोशी (बि. व्ही. दोशी). प्रख्यात भारतीय वास्तुविशारद. तसेच शैक्षणिक क्षेत्रातही त्याचे मोठ योगदान आहे. वास्तुशास्त्रातील नोबेल पारितोषिकसम असणाऱ्या…
सामाजिक कल्याणाच्या पर्याप्तता पातळीचे उत्पादक संस्था, उत्पादन घटक आणि उपभोक्ता या दृष्टिकोणातून विवेचन करणारे तत्त्व. इटालियन अर्थशास्त्रज्ञ विलफ्रेडो पॅरेटो यांनी या तत्त्वाची मांडणी केली असल्याने त्यास पॅरोटोचे तत्त्व असे म्हटले…
ख्रिस्तपूर्व ३३०० – १३०० पर्यंतच्या काळात सिंधू नदीच्या खोऱ्यात एक नवी संस्कृती उदयास आली, तिला 'सिंधू संस्कृती' असे संबोधले जाते. ईजिप्शियन, मेसोपोटेमियन या संस्कृतींना समांतर असणारी सिंधू संस्कृती जगातल्या सर्वांत…
कमळ परिणाम (Lotus Effect) ही एक महत्त्वपूर्ण वैज्ञानिक संकल्पना असून ती जलविकर्षण (Hydrophobicity - water repellency) व स्व-स्वच्छता (Self-cleaning) या गुणधर्मांवर आधारित आहे. एखाद्या पदार्थावर पाणी पडल्यास ते त्यात न…
कोणत्याही देशाचे व्यवहारतोलाचा समतोल राखणे हे एक दीर्घकालीन उद्दिष्ट असते. व्यवहारतोलाचे व्यापारतोल आणि व्यवहारशेष हे दोन भाग असतात. देशाच्या एका वर्षाच्या कालावधीत निर्यात केलेल्या वस्तू व सेवांची किंमत वजा देशाने…
खॉं, निझामुद्दीन : (? १९२७ — २२ जून २०००). भारतातील तबलावादनाच्या लालियाना घराण्यातील एक श्रेष्ठ व उच्चकोटीचे तबलावादक. त्यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील इंदूर येथील जावरा या लहानशा गावात झाला. त्यांच्या…
दाक्षिणात्य संगीतातील एक तालवाद्य. थविल हे वाद्य नादस्वरम् (सनईसारखे वाद्य) या वाद्याबरोबर वाजवले जाते आणि दोन्ही बाजूंनी वाजवता येते. थविल बनविताना फणसाच्या झाडाचे खोड आतून पोखरून एक दंडगोलाकार घडविला जातो…
भारतातील दीर्घकाळ चालू असलेले महत्त्वपूर्ण संगीतविषयक मासिक. उत्तर प्रदेशातील हाथरस या गावी हिंदी साहित्यातील प्रख्यात हास्य-व्यंग्य लेखक हाथरसी काका (मूळ नाव प्रभुलाल शिवलाल गर्ग) यांनी संगीताच्या आवडीतून ‘गर्ग अँड कंपनी’…
दातार, दामोदर केशव : (१४ ऑक्टोबर १९३२ –१० ऑक्टोबर २०१८). गायकी अंगाने शांत आणि विलंबित व्हायोलिनवादन करणारे कलाकार. त्यांचा जन्म सांगली जवळील कुरुंदवाड येथे सांगीतिक पार्श्वभूमी असलेल्या परिवारात झाला. त्यांच्या…
खाँ, हबीबुद्दीन : (? १८९९ — २० जुलै १९७२). भारतातील तबलावादनाच्या अजराडा घराण्यातील श्रेष्ठ तबलावादक. त्यांचा जन्म मेरठ येथे झाला. त्यांचे वडील उस्ताद शम्मू खाँ हे अजराडा घराण्याचे आधारस्तंभ होते.…
कौर, अजित : (१६ नोव्हेंबर १९३४ - ) ज्येष्ठ पंजाबी कथाकार आणि पत्रकार. अजित कौर यांचे लेखन मानवी जीवनातील विसंगती दर्शवून त्यातील वास्तव चित्रण करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न करते. त्यांच्या लेखनातून…
काळे, किशोर शांताबाई : (१ जून १९६८ - २० फेब्रुवारी २००७). भटक्या विमुक्त जमातीतील सुप्रसिद्ध आत्मकथनकार आणि कवी. मराठी साहित्यात शोषित वंचित समूहातील आत्मकथने अल्पावधीत विशेष प्रसिद्धी पावले आहेत. त्यातली…
रेखा : ज्ञानेश्वरीतील महत्त्वाची साहित्य संज्ञा. ज्ञानेश्वरी हा अभिजात ग्रंथ. या ग्रंथात धार्मिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक अशा अनेक अंगांना स्पर्श करणाऱ्या संज्ञा आलेल्या आहेत. त्यातील रेखा ही साहित्यविषयक संज्ञा अत्यंत महत्त्वाची…
एका देशाने एका आर्थिक वर्षात इतर देशांशी केलेल्या व्यवहारांचा लेखाजोखा किंवा जमाखर्च म्हणजे आंतरराष्ट्रीय व्यवहारशेष होय. यास आंतरराष्ट्रीय व्यवहारतोल असेही म्हणतात. एका देशातील नागरिकांनी इतर जगाशी केलेला हा व्यवहार वस्तू…
मानुषता : मानवी अस्तित्वाविषयी आणि त्यातील मूलभूततेविषयी विधान करणारी साहित्य संकल्पना. ही संकल्पना शरदचंद्र मुक्तिबोध यांनी सृष्टी, सौंदर्य आणि साहित्यमूल्य या त्यांच्या ग्रंथात उपयोजलेली आहे. महायुद्धोत्तर काळात साहित्य आणि सौंदर्य…