मराठी विश्वकोश

जॉन रसेल नेपिअर (John Russel Napier)

नेपिअर, जॉन रसेल (Napier, John Russel) : (११ मार्च १९१७ – २ ऑगस्ट १९८७). प्रसिद्ध ब्रिटिश मानवशास्त्रज्ञ आणि शरीररचनाशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म इंग्लंडमधील ओल्ड विंडसॉर येथे झाला. त्यांच्या कारकिर्दीची सुरुवात एक…

रॉबर्ट ब्रूम (Robert Broom)

ब्रूम, रॉबर्ट (Broom, Robert) : (३० नोव्हेंबर १८६६ – ६ एप्रिल १९५१). प्रसिद्ध दक्षिण आफ्रिकन पुराजीवशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म स्कॉटलंडमधील पेझ्ली येथे एका गरीब कुटुंबात झाला. इ. स. १८९५ मध्ये त्यांनी…

मार्गारेट मीड (Margaret Mead)

मीड, मार्गारेट (Mead, Margaret) : (१६ डिसेंबर १९०१ – १५ नोव्हेंबर १९७८). प्रसिद्ध अमेरिकन मानवशास्त्रज्ञ. मार्गारेट यांचा जन्म फिलाडेल्फिया येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव एडवर्ड आणि आईचे एमिली (नि फोग)…

आहारोपचार पद्धतीतील परिचर्या (Nursing in Diet therapy)

आहाराचा आरोग्यावर होणाऱ्या परिणामाचा शास्त्रशुद्ध अभ्यास म्हणजे आहारशास्त्र होय. या संकल्पनेत अन्न, अन्न घटक व अन्नाचे कार्य यांचा समावेश होतो. रुग्णाच्या प्रकृती सुधारणेत वैद्यकीय उपचाराइतकाच त्याचा आहार देखील महत्त्वपूर्ण आहे.…

कमळपक्षी (Jacana)

पक्षिवर्गाच्या कॅरॅड्रीफॉर्मिस (Charadriiformes) गणाच्या वॅडर्स (Waders) या उपगणातील जॅकॅनिडी (Jacanidae) या कुलात कमळपक्ष्याचा (Jacana) समावेश होतो. हा पाणपक्षी असून याच्या जवळपास आठ प्रजाती आहेत. त्यापैकी लांब शेपटीचा कमळपक्षी व कांस्य…

मॉरिस गुडमन (Morris Goodman)

गुडमन, मॉरिस (Goodman, Morris) : (१२ जानेवारी १९२५ – १४ नोव्हेंबर २०१०). प्रसिद्ध अमेरिकन वैज्ञानिक आणि जीवविज्ञान, पुरातत्त्वशास्त्र व मानवशास्त्र यांची सांगड घालणाऱ्या रेणवीय मानवशास्त्र (मॉलिक्यूलर अँथ्रोपॉलॉजी) या ज्ञानशाखेचे जनक.…

आंत्रपुच्छ-उच्छेदन परिचर्या (Appendectomy ‎Nursing)

आंत्रपुच्छ हा मोठ्या आतड्यांचा एक भाग असून पोटाच्या उजव्या बाजूला असतो. सर्वसाधारणपणे हा शरीरातील निरुपयोगी अवयव आहे, परंतु जंतुसंसर्ग झाल्यास हा त्रासदायक अवयव आहे. अन्न वाहून नेणारा मार्ग म्हणजे अन्ननलिका…

एलजीबीटी चित्रपट

वेगळी लैंगिकता किंवा लिंगभाव असणाऱ्या समलिंगी, उभयलिंगी, परलिंगी समुदायाच्या प्रश्नांवर, त्यांच्या आयुष्यावर, प्रेमभावनांवर भाष्य करणाऱ्या चित्रपटांसाठी 'एलजीबीटी चित्रपट' अशी संज्ञा वापरली जाते. स्त्री समलिंगी (लेस्बियन), पुरुष समलिंगी (गे), उभयलिंगी (बायसेक्शुअल),…

लिंगभाव मानवशास्त्र (Gender Anthropology)

मानवशास्त्रीय लोकसंख्याशास्त्रातील एक प्रमुख सैद्धांतिक संकल्पना. मानवी लैंगिकतेचे विविध पैलू समजून घेणे व समजून सांगणे यांसाठी मानवशास्त्रज्ञ जैविक आणि सांस्कृतिक अशा दोनही घटकांचा विचार ज्या शास्त्रात करतात, याला लिंगभाव मानवशास्त्र…

उत्परिवर्तके : भौतिक (Physical mutagens)

ज्या नैसर्गिक किंवा कृत्रिम घटकामुळे जनुकाच्या संरचनेत किंवा त्याच्या क्रमात किंवा डीएनएमध्ये बदल/उत्परिवर्तन घडून येते अशा घटकांना उत्परिवर्तके म्हणतात. याचे भौतिक, जैविक आणि रासायनिक असे तीन प्रकार पडतात. भौतिक उत्परिवर्तकामध्ये…

मातुलेय आणि पितृष्वसा अधिकार (Avunculate and Amitate)

मामा-भाचा किंवा मामा-भाची यांच्या संबंधांना मातृकुल पद्धतीत काही वेगळे महत्त्व असते. स्त्री ही जरी कुटुंबप्रमुख असली, तरी मामा हाच कुटुंबाचा व्यवहार पाहात असतो. त्याला कुटुंबात मोठे स्थान व महत्त्व असून…

अंत:प्रजनन / अंतर्जनन (Inbreeding)

प्रजनन ही सर्व सजीवांमधील एक मूलभूत जीवनप्रक्रिया आहे. बहुतेक सजीवांमध्ये प्रजनन आणि प्रजोत्पादन हे दोन्ही शब्द समानार्थी वापरले आहेत. प्रजनन हे मुख्यत्वे अलैंगिक व लैंगिक पद्धतीने घडून येते. दोन्ही प्रजनन…

वय (Age)

‘एज’ या इंग्रजी शब्दाचा मराठीत शब्दशः अर्थ वय असा असला, तरी मानवशास्त्रात वापरताना तो मात्र वेगवेगळ्या संदर्भाने, वेगवेगळ्या अर्थांनी वापरला जातो. शिवाय ‘एज’ या शब्दासाठी काल, युग, वयोमान अशा इतरही…

अधश्चेतक (Hypothalamus)

अधश्चेतक ग्रंथी (अधोथॅलॅमस) अंत:स्त्रावी ग्रंथी-प्रणालीचा (Endocrine system) मध्यबिंदू मानली जाते. ही ग्रंथी चेतासंस्था (Nervous system) व अंत:स्त्रावी ग्रंथी-प्रणाली यांच्यामधील दुवा म्हणून काम करते. आकाराने लहान असलेली ही ग्रंथी विविध संप्रेरकांची निर्मिती…

विकासात्मक मानवशास्त्र (Development Anthropology)‌

जगभरातील मानवी समुदायातील लोकांचे जीवन सुधारण्याच्या दृष्टीने होणारी प्रक्रिया म्हणजे मानवीय विकास होय. विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जी वसाहतवादी राष्ट्रे होती आणि जी आता आर्थिक सत्ता आहेत, त्यांची विकास प्रक्रिया कशी…