मेहमूद (Mehmood)

अली, मेहमूद : (२९ सप्टेंबर १९३२–२३ जुलै २००४). मेहमूद या नावाने लोकप्रिय असलेले भारतीय हिंदी चित्रपटसृष्टीतील अभिनेते, दिग्दर्शक, गायक व निर्माते. विनोदी भूमिका करणारे अभिनेते म्हणून ते अधिक प्रसिद्ध होते.…

समूहन (Agglutination)

रक्ताशी संबंधित असलेली एक प्रकारची रासायनिक क्रिया. ॲग्ल्युटिनेशन या शब्दाची उत्पत्ती ॲग्ल्युटिनेर (चिकटणारा किंवा सांधणारा) या लॅटिन शब्दापासून झाली आहे. जर रक्तपेशी व रक्तद्रव्य यांवरील प्रतिजन आणि प्रतिपिंड या एकाच…

डँकमायजर व फुरुहाटा निर्देशांक (Dankmeijer’s  and Furuhata’s Index)

हस्तरेखा, बोटांवरील चक्र आणि कमानी यांचा अभ्यास करून मानवसमूहाबद्दल निर्देशांक काढण्याची एक शास्त्रीय पद्धत. त्वचारेखन अथवा हस्तरेखाटन पद्धतीमधील हाताच्या सर्व बोटांवरील एकूण कमानीचे बोटांवरील एकूण चक्रांबरोबर असलेले गुणोत्तर म्हणजे डँकमायजर…

जीवनप्रक्रिया : नियंत्रण (Life process : Control)

अत्यंत लहान सजीवांपासून ते मोठ्या सस्तन प्राण्यांपर्यंतच्या सजीवांची रचना गुंतागुंतीची असते. त्यांच्यामधील अंतर्गत कार्यांत जसे की, पोषक तत्त्वांचे शरीरातील वहन, बाह्य उत्तेजनांना प्रतिसाद, निरूपयोगी द्रव्यांचा निचरा आणि शरीरात समस्थिती राखणे…

सूर्योदयी उद्योग (Sunrise Industry)

नव्यानेच स्थापन झालेल्या आणि अल्पावधितच वेगाने विकसित होणार्‍या उद्योगांना सूर्योदयी उद्योग असे म्हणतात. सूर्योदयी उद्योग ही एक कालसापेक्ष संकल्पना असून तिला उगवते उद्योग असेही म्हणतात. कोणत्याही अर्थव्यवस्थेचा विकास हा त्या…

शिंडलर्स लिस्ट (Schindler’s List)

हा ऐतिहासिक शैलीचा एक अमेरिकन चित्रपट आहे. दुसऱ्या महायुद्धाच्या धुमश्चक्रीत एका जर्मन व्यक्तीने हजारो ज्यू धर्मियांचे प्राण वाचविले होते. या सत्यघटनेचे वर्णन असलेल्या ऑस्ट्रेलियन लेखक थॉमस केनेली यांच्या शिंडलर्स आर्क…

प्यासा (Pyaasa)

भारतीय हिंदी चित्रपटसृष्टीतील एक गाजलेला अभिजात कलात्मक चित्रपट. प्रसिद्ध दिग्दर्शक गुरुदत्त यांनी निर्मित व दिग्दर्शित केलेला हा हिंदी कृष्णधवल चित्रपट आहे. हा चित्रपट १९ फेब्रुवारी १९५७ साली प्रदर्शित झाला. गुरुदत्त…

सुमित्रा भावे (Sumitra Bhave)

भावे, सुमित्रा : (१२ जानेवारी १९४३–१९ एप्रिल २०२१). मराठी चित्रपटसृष्टीतील आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या चित्रपट निर्मात्या, लेखिका आणि प्रतिभावान दिग्दर्शिका. सुमित्रा भावे यांचा जन्म पुण्यात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव केशव गणेश उमराणी आणि…

सजीव आणि जीवनप्रक्रिया (Life and life processes)

ज्यामध्ये जीवंत राहण्याची किंवा स्वत:चे अस्तित्व टिकवून ठेवण्याची क्षमता आहे, त्यास जीव किंवा सजीव असे म्हटले जाते. परंतु, नेमके सजीव कशाला म्हणायचे याच्या व्याख्येवर आजपर्यंत एकमत झालेले नाही. एका लोकप्रिय…

प्राणी सृष्टी (Kingdom Animalia)

सजीवांच्या वर्गीकरणासाठी रॉबर्ट व्हिटाकर यांनी प्रतिपादित केलेल्या पंचसृष्टींपैकी (मोनेरा, प्रोटिस्टा, फंजाय/कवक, प्राणी आणि वनस्पती) ही एक सृष्टी आहे. यातील प्राण्यांची दृश्यकेंद्रकी पेशी, बहुपेशीय शरीररचना आणि परपोषी पोषणपद्धती ही प्रमुख लक्षणे…

अपोहन रुग्ण परिचर्या (Dialysis Patient Nursing)

अपोहन म्हणजे ‘बाहेर घालविणे’ किंवा ‘वेगळा करणे’ होय. मूत्रपिंड निकामी झाल्यानंतर रक्तशुद्धीकरणासाठी अपोहन तंत्र (dialysis) हा पर्याय उत्तम ठरतो. कृत्रिम मूत्रपिंडाचे कार्य अपोहनाच्या तत्त्वावर चालते. या यंत्रातून आठवड्यातून दोन ते…

विमा संख्याशास्त्रज्ञ (Actuary)

विमा व्यवसायांत विमाशास्त्राचा उपयोग करून विमा पर्यायांची वैशिष्ट्यपूर्ण मांडणी करणाऱ्यास विमा संख्याशास्त्रज्ञ असे म्हणतात. विमा संख्याशास्त्र ही एक स्वतंत्र शाखा असून जिचा उपयोग प्रामुख्याने विमा व्यवसायांत केला जातो. विमा संख्याशास्त्र…

श्याम बेनेगल (Shyam Benegal)

बेनेगल, श्याम : (१४ डिसेंबर १९३४— २३ डिसेंबर २०२४). एक ख्यातकीर्त भारतीय दिग्दर्शक आणि पटकथाकार. चित्रपट हे केवळ मनोरंजनाचे साधन न मानता त्यातून प्रेक्षकांची अंर्तदृष्टी विकसित करणारा विचार दिला पाहिजे…

आयमॅक्स (IMAX)

हा चित्रपट चित्रित करण्यासाठी वापरात येणाऱ्या एका विशिष्ट चित्रफीतीचा (फिल्मचा) प्रकार आहे. चित्रपट चित्रफीतीवर (म्हणजेच फिल्म रिळावर) चित्रित केला जातो, त्या चित्रफीतीचा आयमॅक्स हा एक सुधारीत प्रकार म्हणता येईल. या…

कुंकू (Kunku)

जरठकुमारी विवाहाची समस्या मांडणारा प्रसिद्ध मराठी सामाजिक चित्रपट. या चित्रपटाची निर्मिती ‘प्रभात फिल्म कंपनी’ या चित्रपटनिर्मिती संस्थेने केली. या चित्रपटाचे दिग्दर्शन प्रसिद्ध अभिनेता, दिग्दर्शक आणि निर्माता व्ही. शांताराम यांनी केले…