महाराष्ट्रातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील एक गिरिदुर्ग. मंडणगड या तालुक्याच्या गावातून चार किमी. अंतरावर असलेल्या या किल्ल्यावर माथ्यापर्यंत जाता येते. या किल्ल्याची उंची पायथ्याच्या मंडणगड गावापासून ३०० मी. आहे. माथ्यावर पूर्ण सपाटी…
ताडोबा-अंधारी अभयारण्य हे महाराष्ट्रातील चंद्रपूर जिल्ह्यात आहे. ताडोबा व्याघ्र प्रकल्प आणि अंधारी अभयारण्य व या दोहोंमधील कोळसा आणि मोहर्ली वन विभाग अशा तीन विभागांचे एकत्र ताडोबा-अंधारी राखीव वन क्षेत्र बनले…
क्रियाशील गट ही कार्बनी रसायनशास्त्रातील एक मूलभूत संकल्पना आहे. लाखो कार्बनी संयुगांच्या गुणधर्मांत सुसूत्रीकरण आणण्यासाठी या संकल्पनेचा उपयोग होतो. किंबहुना कार्बनी रसायनशास्त्र हे क्रियाशील गटांचे रसायनशास्त्र आहे असे म्हणता येते.…
वाहनाच्या एंजिनात किंवा कारखान्यातील यंत्रात वापरले जाणारे वंगण तेल हे घर्षणामुळे निर्माण होणाऱ्या उष्णतेने तसेच पाणी, धूळ, वंगण तेलाच्या विघटनाने तयार झालेल्या मळीने निकामी होते. त्यात मिसळलेली विविध कार्यांशी निगडित…
कर्नाळा पक्षी अभयारण्य हे महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील पनवेल तालुक्यात आहे. याचे भौगोलिक स्थान १८० ५४' ३१" उत्तर व ७३० ६' ९" पूर्व या अक्षांश रेखांशावर असून हे माथेरान व कर्जत…
केशवसुत : (७ ऑक्टोबर १८६६–७ नोव्हेंबर १९०५). आधुनिक मराठी काव्याचे प्रवर्तक म्हणून ओळखले जाणारे एक श्रेष्ठ कवी. पूर्ण नाव कृष्णाची केशव दामले. काव्यरत्नावली ह्या मासिकाचे संपादक नारायण नरसिंह फडणीस यांच्या…
बिडामध्ये निकेल मिसळून केलेल्या वेगवेगळ्या मिश्रधातूंचे हे एक कुटुंब आहे. नाय-रेझिस्ट बनविताना बिडामध्ये मुख्यतः निकेल मिसळले जाते. काही मिश्रधातूंच्या बाबतीत निकेलसोबत तांबे, क्रोमियम इत्यादींचा वापर केला जातो. या मिश्रधातूमधील कार्बन…
भारतीय नाण्यांमध्ये गुप्त राजांची नाणी अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर, इ. स. तिसर्‍या शतकाच्या उत्तरार्धात, प्राचीन भारताचा बहुतांश भूभाग गुप्त राजवंशाच्या आधिपत्याखाली आला. गुप्त राजवंशाने इ. स. तिसर्‍या शतकाच्या…
शिंदे, दत्ताजी : ( ? १७२३ — १४ जानेवारी १७६०). उत्तर पेशवाईतील मराठ्यांचे शूर सेनापती व विश्वासराव पेशवे यांचे कारभारी. सातारा जिल्ह्यातील कण्हेरखेड (ता. कोरेगाव) येथील शिंदे घराण्यातील राणोजी शिंदे…
नाथ संप्रदायातील एक महान गुरू. हठयोगातील महान नाथ-योगी. मत्स्येंद्रनाथांचे शिष्य. गोरक्षनाथांना बोली भाषेत ‘गोरखनाथ’ या नावाने संपूर्ण भारतीय उपखंडात ओळखतात. दक्षिण भारतात ‘कोरक्कर नाधार’ हे त्यांचे नाव प्रचलित आहे. गोरक्षनाथांच्या…
नवनाथांपैकी एक ‘नाथ’ व चौऱ्याऐंशी सिद्धांपैकी एक ‘सिद्ध’. जालंधरनाथांचे शिष्य. साधारणतः दहाव्या-बाराव्या शतकातील बंगाली चर्यापदांमध्ये ते स्वतःला ‘कापालिक’ संबोधतात. कानिफनाथांना कण्हपा, कृष्णपा, कर्णपा, कृष्णपाद, कानिपा, कान्हूपा, कानपा, कानफा, कृष्णाचार्य, कर्णरी,…
नाथ संप्रदायातील एक थोर योगी. कौल योगिनी संप्रदायाचे प्रवर्तक. चौऱ्याऐंशी सिद्धांपैकी एक महत्त्वाचे सिद्ध. मत्स्येंद्रनाथांना मच्छंद, मच्छघ्नपाद, मच्छेंद्रपाद, मत्स्येंद्रपाद, मीनपाद, मीननाथ, मच्छेंदपाद, मत्स्येंद्र, मच्छिंद्रनाथपाद, मच्छेंद्रार, मच्छिंदर, भृंगपाद या अन्य नावांनीही…
नाथ संप्रदायातील नवनाथांपैकी एक नाथ-योगी. मत्स्येंद्रनाथांचे शिष्य. चौरंगीनाथांना ‘सारंगधर’ आणि ‘पूरण भगत’ या अन्य नावांनीही ओळखले जाते. त्यांचा सर्वांत जुना उल्लेख ‘सा-स्क्य’विहाराच्या ११ ते १३ व्या शतकातील चौऱ्याऐंशी सिद्धांच्या सूचीमध्ये…
भारतीय इतिहासाच्या मध्यकाळातील एक शैव संप्रदाय. मध्यकाळात अफगाणिस्तानापासून ते बांगलादेश आणि तिबेट-नेपाळपासून ते दक्षिणेत तमिळनाडूपर्यंत व्यापलेला एक प्रमुख संप्रदाय. या संप्रदायाची उत्पत्ती, उत्त्पती-स्थान, नामाभिधान, प्रवर्तक, सिद्धांत, उपासनापद्धती यांविषयी विद्वानांमध्ये बरीच…
देशी पुरातत्त्व ही संज्ञा एकविसाव्या शतकातील पुरातत्त्वविद्येमध्ये बदलत्या सैद्धांतिक भूमिकांचे द्योतक आहे. देशी पुरातत्त्व ही पुरातत्त्वाची एक उपशाखा नसून तो भूतकाळाकडे बघण्याचा वेगळा दृष्टिकोन आहे. इतिहास व पुरातत्त्वसंशोधक आपल्या संस्कृतीच्या…