मध्य प्रदेश राज्यातील प्रागैतिहासिक कलेसाठी प्रसिद्ध असलेले रायसेन जिल्ह्यातील एक स्थळ. ते विंध्या पर्वतरांगांत वसले आहे. विंध्य पर्वतातील गुहांमधे व खडकांच्या आश्रयाला अनेक वनवासी समूह राहत. यांमधील कित्येक गुहा व…
जागतिक वारसा म्हणून दर्जा मिळालेल्या भीमबेटका गुंफा व शैलाश्रय हे विविध प्रकारच्या चित्रांसाठी जगप्रसिद्ध आहेत. भीमबेटका हे पुरास्थळ मध्यप्रदेशात भोपाळपासून ४५ किमी. अंतरावर आहे. भीमबेटका येथील चित्रे अनेक कालखंडांतील आहेत.…
पुरातत्त्वविद्येची एक महत्त्वाची उपशाखा. पुरातत्त्वीय उत्खननात मिळालेल्या वस्तूंचा अर्थ लावणे आणि प्राचीन काळातील धार्मिक-सामाजिक जीवन व विविध सांस्कृतिक घटनांचा मागोवा घेणे यासाठी ही शाखा उपयोगी पडते. विविध पुरास्थळांवर मिळणार्‍या अवशेषांचा…
बंकर म्हणजे तळघर अथवा आश्रयासाठी जमिनीखाली बनवलेली जागा. बंकरचे चक्रीवादळांपासून बचाव करण्यासाठी बनवलेली तळघरे, सैनिकांना राहण्यासाठी अथवा युद्धसामग्री लपवून ठेवण्यासाठीचे लष्करी बंकर, युद्धकाळात शत्रूपासून दडण्यासाठी व बॉम्ब हल्ल्यापासून बचाव करण्यासाठी…
गारदी, इब्राहिमखान : (? – १७६१). पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईतील मराठ्यांचा एक प्रमुख सरदार. या लढाईत त्याने गारद्यांच्या तुकडीचे नेतृत्व केले होते. तुकडीचे नेतृत्व असल्याने त्याने खान या नावाची पदवी धारण…
बीरूनी, अल्- : (४ सप्टेंबर ९७३ – ? डिसेंबर १०४८ ?) मध्य आशियातील मध्ययुगीन काळातील एक प्रसिद्ध मुसलमान इतिहासकार, तत्त्वचिंतक व प्रवासी. त्याचे संपूर्ण नाव अबू अल्-रैहान मुहंमद इब्न अहमद. त्याचा…
महाराष्ट्रातील रत्नागिरी जिल्ह्याच्या दापोली तालुक्यातील एक किल्ला. गोवा किल्ला असाही उल्लेख करण्यात येतो. हर्णे गावापासून एक किमी. अंतरावर हा किल्ला आहे. किल्ल्यावर एक कमानयुक्त दरवाजा असून दरवाजात देवडी (ओटा, उंबरा)…
भाषाविज्ञानातील ऐतिहासिक भाषाविज्ञान ही ज्ञानशाखा आणि पुरातत्त्वविद्या हे भूतकाळातील सांस्कृतिक घटना आणि बदल यांच्याकडे बघण्याचे दोन परस्परपूरक मार्ग आहेत. प्राचीन काळातील संस्कृतींचे अवलोकन करण्यासाठी विविध पुरास्थळांवर मिळणार्‍या अवशेषांचा अभ्यास करून…
प्रस्तावना : वाढ व विकासाची प्रक्रिया ही बाळ जन्माला येण्याआधी म्हणजेच मातेच्या गर्भाशयात गर्भधारणा झाल्यापासूनच सुरू झालेली असते. म्हणूनच या प्रक्रियेवर बाळाच्या जन्माच्या आधीचे व नंतरचे असे अनेक घटक परिणाम…
आयुर्वेद संशोधन केंद्र : (स्थापना – १९८९) १९७० च्या आसपास औषधीशास्त्राचे (फार्माकॉलॉजी) वैद्यकीय पदव्युत्तर शिक्षण घेतलेल्या व सेठ जी.एस वैद्यकीय महाविद्यालय व के. ई. एम. रुग्णालयामध्ये अध्यापनाचे कार्य करीत असलेल्या शरदिनी…
योग विद्या निकेतन, मुंबई : (स्थापना – १९७४) योगावर प्रेम करणाऱ्या व योगाचा प्रचार व प्रसाराचे काम करणाऱ्या व्यक्तींनी योग विद्या निकेतन (योविनी) संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेच्या स्थापनेमध्ये पद्मश्री योगाचार्य…
कैवल्याधाम योग संस्था, लोणावळा : (स्थापना- १९२४ दसरा) स्वामी कुवलयानंद यांनी कैवल्याधाम योग संस्थेची स्थापना केली. स्वामीजींचे गुरु परमहंस श्री माधवदासजी यांच्याकडे ते योगाचे धडे घेत असताना कुवलयानंद यांना योगाचे ज्ञान…
जोशी, वेणीमाधवशास्त्री बाळाचार्य : (३ जुलै १८९६-१२ सप्टेंबर, १९८७) वेणीमाधवशास्त्री जोशी यांचा जन्म धुळे जिल्ह्यात झाला. महात्मा गांधीच्या आदेशावरुन त्यांनी शिक्षकीपेशा सोडून १९१५ साली असहकार चळ्वळीत भाग घेतला. पुढे १९२६ मध्ये…
मॅकार्थी, जॉन : (४ सप्टेंबर १९२७ – २४ ऑक्टोबर २०११) जॉन मॅकार्थी यांचा जन्म अमेरिकेतील मॅसेच्युसेट्स राज्यातील बोस्टन या शहरात झाला. ते एक बुद्धिमान विद्यार्थी होते आणि विद्यार्थीदशेपासून त्यांचा गणित या…
द सिंथेटिक अँड आर्ट सिल्क मिल्स रिसर्च अॅसोसिएशन : ( स्थापना – १२ जानेवारी, १९५०) भारतातल्या काही रेशीम उत्पादकांनी १९३९ साली एक स्वतंत्र, मर्यादित स्वरूपाची कंपनी स्थापन केली होती. या कंपनीचे…