मराठी विश्वकोश

व्यासभाष्य (Vyasa Bhashya)

पतंजलि मुनींनी रचलेल्या योगसूत्रांवर लिहिलेले सर्वांत प्रसिद्ध भाष्य. इ. स. पू. सुमारे दुसऱ्या शतकात महर्षि पतंजलींनी १९५ योगसूत्रे लिहिली. योग तत्त्वज्ञानाच्या सर्व आयामांवर प्रकाश टाकणारी ही सूत्रे अतिशय कमी शब्दात…

अपरिग्रह (Aparigraha)

मनुष्यास जे सुख-समाधान लाभते, ते विषयांपासून आणि विषय प्राप्त करून देणाऱ्या साधनांपासून मिळते असे त्याला वाटत असते; म्हणून तो नेहेमी या साधनांचा संग्रह आपल्या शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, भावनिक आणि आर्थिक…

विपर्यय (Viparyaya)

चित्ताच्या पाच वृत्तींपैकी विपर्यय ही एक वृत्ती आहे. विपर्यय म्हणजे विपरीत अथवा विरुद्ध. चित्ताच्या ज्या वृत्तीद्वारे वस्तूचे यथार्थ ज्ञान होते तिला प्रमाण वृत्ती असे म्हणतात. परंतु, कधी कधी वस्तू जशी…

विकल्प (Vikalpa)

योगदर्शनानुसार चित्तवृत्तींच्या पाच प्रकारांपैकी विकल्प ही एक प्रकारची वृत्ती आहे. विकल्प या शब्दाचा सर्वसामान्य अर्थ ‘पर्याय’ असा आहे. परंतु, योगशास्त्रात विकल्प शब्दाचा ‘वि + क्लृप्’ (विशेष कल्पना करणे) असा व्युत्पत्तीनुसार…

प्रतिपक्षभावन (Pratipaksha bhavana)

ज्यावेळी चित्तामध्ये अहिंसा इत्यादी यमांच्या साधनेला प्रतिकूल विचार उत्पन्न होतो त्यावेळी त्या विचाराला छेद देणाऱ्या सकारात्मक विषयावर ध्यान करणे याला प्रतिपक्षभावन म्हणतात. पतंजलींनी “वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् |” (योगसूत्र २.३३) या सूत्रात…

स्कुटेरुडाइट (Scooterudite)

नॉर्वेमधील स्कुटेरुड या गावी हे प्रथम आढळल्याने याला स्कुटेरुडाइट नाव देण्यात आले. हे कोबाल्ट-निकेल आर्सेनाइड मालिकेतील खनिज असून यात बहुधा लोहही असते. याचे स्फटिक सामान्यपणे घनाकार व अष्टफलकाकार असून क्वचित…

सेलेस्टाइन (Celestine)

स्ट्राँशियम या धातूचे सल्फेट प्रकारात असलेले निसर्गातील प्रमुख व सर्वांत विपुल आढळणारे खनिज. याच्या आकाशी निळसर रंगछटामुळे याला लॅटीन भाषेतील Celestial; म्हणजे आकाश या अर्थाने हे नाव मिळाले आहे. याचे…

ट्रॅव्हर्टाइन खडकातून वाहणाऱ्या नदीने तयार केलेले लहान धबधबे

ट्रॅव्हर्टाइन (Travertine)

गरम झऱ्याच्या म्हणजे उन्हाळ्याच्या (Hot springs) वाफमिश्रित पाण्याद्वारे निक्षेपित झालेल्या (साचलेल्या) चुनखडकाच्या प्रकारास ट्रॅव्हर्टाइन म्हणतात. हा खडक प्राचीन काळापासून सुशोभित इमारत बांधकामासाठी जगभर वापरला जातो. बांधकामाचा दगड या अर्थाच्या इटालियन…

ह्यूमाइट (Humite)

इटलीमधील व्हीस्यूव्हिअस (Vesuvius) ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून बाहेर पडलेल्या घटकांमध्ये मिळालेल्या या खनिजाचा उल्लेख सर्वप्रथम १८१३ मध्ये आलेला आढळतो. रत्नपारखी व रत्नसंग्राहक सर अब्राहम ह्यूम यांच्यावरून ह्यूमाइट हे नाव पडले असून हे…

औषधीय खनिजे : (Medicinal Minerals)

आरोग्याच्या दृष्टीने उपयुक्त व औषधी गुणधर्म असलेल्या खनिजांना औषधीय खनिजे संबोधले जाते. प्रामुख्याने आयुर्वेदीय औषधनिर्मितीमध्ये खनिजांचा वापर मोठया प्रमाणात आढळून येतो. आयुर्वेदात या औषधनिर्मितीच्या शास्त्रास रसशास्त्र म्हटले आहे. ऋग्वेद, अथर्ववेद…

स्माल्टाइट (Smaltite)

स्माल्टाइट हे कोबाल्ट जास्त व आर्सेनिक कमी असणारे खनिज आहे. स्माल्ट ही गडद निळ्या रंगाची काच असून तिच्या संदर्भातून स्माल्टाइट हे नाव आले आहे. याचे स्फटिक घनीय आहेत. मात्र हे…

खनिजांचे नामकरण (Nomeclature of Minerals)

जमिनीतून खणून काढलेल्या सर्वच नैसर्गिक पदार्थांना सामान्य व्यवहारात खनिज म्हणतात. आपल्या रोजच्या व्यवहारात दगडी कोळसा, शाडू, माती तसेच काचनिर्मितीसाठी वापरली जाणारी सिलिका वाळू किंवा बांधकामात वापरली जाणारी वाळू यांना खनिज…

स्कोलेसाइट (Scolecite)

स्कोलेसाइट हे झिओलाइट गटातील खनिज असून नॅट्रोलाइटशी याचे साम्य आहे. कृत्रिम रीतीने बनविलेल्या या निर्जलीकृत खनिजाला मेटास्कोलेसाइट हे नाव मुळात दिले होते. मात्र तापविले असता हे कृमीप्रमाणे कुरळे होते. यामुळे…

सोडा नायटर (Soda Niter)

सोडा नायटर हे सोडियमचे खनिज असून ते नायट्राटाइन (Nitratine), चिली सॉल्टपीटर (Chile saltpeter) व नायट्राटाइट (Nitratite) या नावाने ओळखले जाते. त्याच्या निक्षेपालाही चिली सॉल्टपीटर म्हणतात. सोडियम नायट्रेट (Sodium Nitrate) या…

फिकट गुलाबी रंगातील स्टिल्बाइटचे स्फटिक

स्टिल्बाइट (Stilbite)

झिओलाइट गटातील हे सिलिकेटी खनिज आहे. याला डेस्माइन (Desmine) असेही म्हणतात. याचे एकनताक्ष, प्रचिनाकार, वडीसारखे व पातळ स्फटिक जुडग्यांच्या रूपात आढळतात. याचे क्रूसाकार जुळे स्फटिकही आढळतात. पाटन (010) परिपूर्ण असून…