प्रतिमानाटकम् : रामायणकथेवर आधारित भासरचित सात अंकी संस्कृत नाटक. भासाने प्रस्तुत नाटकात रामायणाच्या कथानकात किंचित बदल करून स्वप्रतिभेने काही नवीन प्रसंग योजल्याने रामायणातील दुष्ट चित्रण सुष्ट आणि सुष्ट चित्रण निष्कलंक…
ईहामृग : एक रूपकप्रकार. ईहा म्हणजे कृती किंवा वर्तन. ज्यात नायक मृगाप्रमाणे अलभ्य नायिकेची इच्छा करतो ते ईहामृग. याचे उदाहरण संस्कृत वाङ्मयात आढळत नाही. समवकाराप्रमाणेच यातही नायक आणि नायिका दिव्य…
भास्करराय : (सु. इ. स. सतरावे ते अठरावे शतक). एक भाष्यकार आणि तंत्रशास्त्रातील श्रीविद्या-संप्रदायाचा अधिकारी व विद्वान. भास्कररायाचा उल्लेख स्वरराय, भास्करानंद, भासुरानंद इ. नावांनीही केला जातो तसेच त्यास ’भास्कररायमखिन्’ असे…
मूलाचार : श्री वट्टकेराचार्य या जैन रचनाकारांनी शौरसेनी प्राकृत भाषेत रचलेला बोधप्रद ग्रंथ. १२ विभागात व १२४३ गाथांमध्ये छंदबद्ध असलेला हा काव्यमय ग्रंथ दिगंबर जैन आम्नायातील मुनिगणांसाठी उत्कृष्ट चर्यापालनाकरिता सर्वाधिक…
रघु वीरा : (३० डिसेंबर १९०२- १४ मे १९६३) भारतातील प्रसिद्ध भाषावैज्ञानिक, कोशकार, संशोधक तसेच कुशल राजकारणपटु आणि संसदसदस्य. मुख्य ओळख म्हणजे भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन संस्थेने प्रकाशित केलेल्या महाभारताच्या चिकित्सित…
हस्तलिखित नोंदणी : हस्तलिखित संग्रहात असणाऱ्या प्रत्येक हस्तलिखित ग्रंथाची नोंदणी करणे आवश्यक असते.या नोंदणीचा अभ्यासकास तर उपयोग होतोच पण त्याबरोबर हस्तलिखित संरक्षणासाठी देखील याची मदत होते. त्यासाठी नोंद अधिकाधिक सखोलआणि…
मृच्छकटिकम् : शूद्रकलिखित दहा अंकी संस्कृत प्रकरणनाट्य. या प्रकरणाचे कतृत्त्व विद्वानांनी शूद्रकाला दिले नाही परंतु सर्वसामान्यपणे तोच कर्ता समजला जातो. शूद्रकाच्या व्यक्तीरेखेबद्दल निश्चित माहिती उपलब्ध नसली किंवा उपलब्ध माहितीमध्ये विविधता…
बृहद्देवता : वेदांगांव्यतिरिक्त वेदांचे गूढ होत चाललेले विषय उलगडून सांगणाऱ्या काही ग्रंथांपैकी एक महत्त्वाचा संस्कृत ग्रंथ म्हणजे बृहद्देवता. वेदांची सूक्ते जाणून घेताना त्यांचे द्रष्टे ऋषी, त्यांमधे वर्णन केलेली देवता, त्या…
अयनदिन हे वर्षातील दोन दिवस (प्रत्यक्षातील दोन क्षण) असून या दिवशी सूर्य त्याच्या सर्वांत उत्तरेच्या किंवा दक्षिणेच्या स्थानी असतो. वर्षातील २१ जून व २२ डिसेंबर या दोन दिवशी अशी स्थिती…
फिलीपीन्समधील एक महत्त्वाची व सर्वांत लांब नदी. रिओ गांद्रे दे कागायान या नावानेही ही नदी ओळखली जाते. फिलिपीन्समधील लूझॉन बेटाच्या मध्यवर्ती भागात असलेल्या काराबायो पर्वतात स. स. पासून १,५२४ मी.…
टर्की देशाच्या (तुर्कस्तानच्या) नैर्ऋत्य भागातून वाहणारी नदी. ब्यूयूक मेंडेरेस या तुर्की नावाने किंवा बिग मिॲन्डर तसेच मिॲन्डर या प्राचीन नावानेसुद्धा ही नदी ओळखली जाते. टर्कीच्या पश्चिम-मध्य भागात असलेल्या ॲनातोलिया पठाराच्या…
सुलतानपुरी मजरूह : (१ ऑक्टोबर १९१९–२४ मे २०००). लोकप्रिय हिंदी चित्रपट गीतकार, उर्दू शायर व दादासाहेब फाळके पुरस्काराचे मानकरी. मूळ नाव असर्‌र हसन खान. मजरूह हे टोपणनाव. जन्म सुलतानपूर (उ.…
पारशी धर्मग्रंथ अवेस्तामध्ये येणारी महत्त्वपूर्ण संकल्पना. यझत हा शब्द अवेस्तन यझ् (संस्कृत यज्) या धातूपासून तयार झाला आहे. त्यामुळे यझत किंवा यझद म्हणजे पूजार्ह किंवा यज्ञार्ह होय. पारशी धर्मात सर्वसाधारणपणे…
त्लालोक ही मेक्सिकोमधील अ‍ॅझटेक व तोल्तेक ह्या संस्कृतींची एक प्रमुख आणि प्राचीन देवता आहे. हा ओमेतेकुह्त्ली व ओमेतिकुहात्ल या विश्वनिर्मात्या दांपत्याचा पुत्र मानला जातो. ही पर्जन्य, वादळे आणि पर्वतांची देवता…
ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलातील नव्वदावे सूक्त. विश्वपुरुष व त्याच्यापासून निर्माण झालेली सृष्टी यांचे वर्णन करणारे हे सूक्त असून त्यात सोळा ऋचा आहेत. सूक्ताचा नारायण हाच ऋषी म्हणजे द्रष्टा व देवता पुरुष…