मराठी विश्वकोश

मार्टीन लुईस पर्ल (Martin Lewis Perl)

पर्ल, मार्टीन लुईस : (२४ जून १९२७ — ३० सप्टेंबर २०१४). अमेरिकन भौतिकशास्त्रज्ञ. त्यांनी टाऊ (Tau) या लेप्टॉन (Lepton) ऋण भारित अवअणू कणाचा शोध लावला. त्यांच्या या शोधाबद्दल त्यांना १९९५…

शेतकरी उठाव, १८७५ (Deccan Riots)

महाराष्ट्रामधील १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील एक महत्त्वाचा सामूहिक उठाव. ‘दख्खनचा उठावʼ म्हणूनही ही घटना परिचित. हा उठाव प्रामुख्याने सावकारांच्या विरोधात होता. महाराष्ट्रात ब्रिटिशसत्ता स्थापित झाल्यापासून या उठावाची पाश्वर्भूमी तयार होत…

वृक्षासन (Vrikshasana)

योगासनाचा एक प्रकार. वृक्ष म्हणजे झाड. झाडाला एकच बुंधा असतो. ज्याप्रमाणे वृक्ष एकाच खोडावर उभा असतो तसे या आसनात एका पायावर उभे रहावयाचे असते व एकूणच शरीराचा आकार वृक्षासारखा भासतो…

के. व्ही. कृष्ण राव (K. V. Krishna Rao)

राव, के. व्ही. कृष्ण : (१६ जुलै १९२३ —३० जानेवारी २०१६). भारताचे माजी भूसेनाध्यक्ष. जन्म लुकुलम (आंध्र प्रदेश) येथे. वडिलांचे नाव के. एस्. नारायण राव, तर आईचे के. लक्ष्मी राव.…

जनरल राजेंद्रसिंहजी (General Rajendrasinhaji)

जडेजा, जनरल राजेंद्रसिंहजी : (१५ जून १८९९‒१ जानेवारी १९६४). भारताचे दुसरे भूसेनाप्रमुख (१९५३–५५). सौराष्ट्रातील सरोदर येथे एका राजघराण्यात जन्म. राजकुमार कॉलेज (राजकोट); मॅलव्हर्न कॉलेज (इंग्लंड); रॉयल मिलीटरी कॉलेज (सॅन्डहर्स्ट) येथे औपचारिक व सैनिकी…

हृषीकेश मुळगावकर (Hrishikesh Mulgaonkar)

मुळगावकर, हृषीकेश : (१४ ऑगस्ट १९२०–९ एप्रिल २०१५). भारताचे भूतपूर्व वायुसेनाध्यक्ष. जन्म मुंबई येथे. प्रख्यात शल्यतज्ञ शामराव हे त्यांचे वडील आणि आई सुलोचनाबाई. त्यांच्या पत्नी ताराबाई या मुलांच्या विकासकार्यात विशेष रस…

बॅफिन उपसागर (Baffin Bay)

उत्तर अटलांटिक महासागराचा एक फाटा. आर्क्टिक महासागरापासून दक्षिणेस सु. १,४५० किमी. अंतरावर हा उपसागर आहे. पश्चिमेकडील कॅनडाचे बॅफिन बेट आणि पूर्वेकडील ग्रीनलंड बेट यांदरम्यान असलेल्या या उपसागराचा दक्षिणेकडील विस्तार साधारणपणे…

लॅफर वक्र (Laffer Curve)

महसूल व कर दर यांचा परस्पर संबंध दर्शविणारा वक्र. अमेरिकन अर्थतज्ज्ञ आर्थर लॅफर (Arthur Laffer) यांनी १९४७ मध्ये सर्वांत प्रथम लॅफर चक्राबद्दल मांडणी केली; परंतु लॅफर यांच्या मते ही संज्ञा…

फ्रँक हाइनमन नाइट (Frank Hyneman Knight)

नाइट, फ्रँक हाइनमन (Knight, Frank Hyneman) : (७ नोव्हेंबर १८८५ — १५ एप्रिल १९७२). शिकागोमधील नवसनातनवादी अर्थसंप्रदायाचा अध्वर्यू अर्थशास्त्रज्ञ, अर्थशास्त्रातील शिकागो स्कूलचे मानले जाणारे मुख्य संस्थापक. त्यांचा जन्म इलिनॉयमधील मॅक्लीन…

गिफेन वस्तू (Giffen Goods)

हलक्या, निकृष्ट आणि कनिष्ठ दर्जाच्या वस्तू म्हणजे गिफेन वस्तू. गिफेन वस्तूंबाबतची संकल्पना ब्रिटिश संख्याशास्त्रज्ञ सर रॉबर्ट गिफेन यांनी प्रथम मांडली. गिफेन वस्तू या संकल्पनेत एखाद्या वस्तूची किंमत घटल्यास उपभोक्ता त्या…

अध्ययन वक्र (Learning Curve)

अनुभव वक्र. अनुभवाच्या उत्पादनखर्चावर होणाऱ्या परिणामाचे गणितिक प्रमाण. या वक्राला ‘विद्वता वक्रʼसुद्धा म्हणतात. १९३६ मध्ये प्रसिद्ध अमेरिकन वैमानिक आणि प्रशिक्षक थिओडोर पॉल राइट यांनी सर्वप्रथम अध्ययन वक्र या संकल्पनेची मांडणी…

अर्थशास्त्र (Economics)

मानवाला उपलब्ध असलेल्या मर्यादित साधनसंपत्तीचा उपयोग करून मानवाच्या असंख्य गरजांची शक्य तितकी अधिक पूर्ती कशी करावी, याचा विचार करणारे शास्त्र म्हणजे अर्थशास्त्र होय. अर्थशास्त्राच्या विकासाच्या प्रारंभीच्या काळात लोकांचे उपजीविकेचे दैनंदिन…

हरीश-चंद्र (Harish-Chandra)

(११ ऑक्टोबर १९२३ — १६ ऑक्टोबर १९८३). भारतीय अमेरिकन गणितज्ज्ञ आणि भौतिकशास्त्रज्ञ. त्यांचे पूर्ण नाव हरीश-चंद्र चंद्रकिशोर मेहरोत्रा. त्यांनी गणितातील बीजगणित, भूमिती आणि गट सिद्धांत या क्षेत्रांत मूलभूत कार्य केले.…

चिश्ती संप्रदाय (Chishti School)

इस्लामी गूढवादी परंपरेमधल्या महत्त्वाच्या चार संप्रदायांपैकी एक संप्रदाय. याचा उगम अफगाणिस्तानातील चिश्त गावात इ.स.च्या १० व्या शतकात झाल्याचे मानतात. पुढे १२ व्या शतकापर्यंत या संप्रदायाचा प्रसार अफगाणिस्तानापुरता मर्यादित न राहता…

मिथ्र (Mithra)

इराणच्या पारशी धर्मातील देवता. इंडो-इराणीयन कालखंडातील या देवतेचा संबंध प्रकाश, करार, वचन व बंधन यांच्याशी आहे. मिथ्र या शब्दाची व्युत्पत्ती ‘मी’-बांधणे या युरो-भारतीय धातूपासून सांगितली जाते. अवेस्ता या धर्मग्रंथामधील मिथ्र…