गीता हरिहरन : (जन्म. १ जानेवारी १९५४). प्रसिद्ध भारतीय इंग्रजी साहित्यिका. कादंबरी, कथा, निबंध आणि वृत्तपत्रलेखन या साहित्यप्रकारात त्यांनी लेखन केले आहे. भारतीय महानगराच्या पार्शभूमीवर त्यांनी महानगरांच्या निमित्ताने मानवी हतबलतेची,…
धातू अब्जांश कण निर्मितीसाठी मुख्यत: रासायनिक आणि भौतिक पध्दती वापरल्या जातात. त्यासाठी सध्या विविध जैविक पद्धतीही विकसित झाल्या आहेत. वनस्पती व सूक्ष्मजीव यांपासून औद्योगिक स्तरावर रंगद्रव्ये तयार केली जातात व…
हटीअन मूळ असणारी एक हिटाइट देवता. ही देवता नेहमी इस्तुस्तया या देवतेसोबत कायम गणली जाते. ह्या दोन्ही देवता हिटाइट मिथकांमध्ये ‘नियतीच्या देवता’ मानल्या जातात. मर्त्यांच्या‒माणसांच्या‒आयुष्याची दोरी सदैव फिरत ठेवण्याचे काम…
झ्यूसला ग्रीक देवतांपैकी सर्वाधिक महत्त्वाचा देव मानला जातो. रोमन दैवतशास्त्रामध्ये त्याचे नाव ज्यूपिटर झालेले दिसते. वैदिक देवतांपैकी द्यावा-पृथिवी या देवतायुग्मातील, ‘द्यौ’ या देवतेशी म्हणजेच स्वर्ग किंवा आकाशाशी झ्यूसचे साम्य आढळते.…
पंचरात्र : भासाच्या तेरा नाटकांपैकी एक तीन अंकी संस्कृत नाटक. हे महाभारताच्या विराटपर्वावर आधारित नाटक आहे. ह्या नाटकाची कथावस्तू अशी - द्यूतात पराभूत झाल्यानंतर पांडव तेरा वर्षांच्या वनवासाला गेले आहेत.…
प्रसन्नराघवम् : रामकथेवर आधारित सात अंकी संस्कृत नाटक. नाटकाचा कर्ता जयदेव. तुलसीदासांच्या रामचरितमानसामध्ये नाटकातील अनेक पद्य जशीच्या तशी स्वीकारली आहेत. तर भवभूतीच्या उत्तररामचरिताचा या नाटकावर प्रभाव दिसून येतो. नैषधीयचरितकर्ता श्रीहर्षाचा…
प्रातिनिधिक लोकशाही : आधुनिक काळात प्रातिनिधिक लोकशाही या अर्थाने केवळ ‘लोकशाही’ अशी संकल्पना वापरली जाते. कारण आधुनिक काळात लोकशाही स्वीकारणाऱ्या सर्वच देशांमध्ये प्रातिनिधिक लोकशाही आहे. लोकशाही म्हणजे लोकांनी निवडून दिलेल्या…
दूतघटोत्कच : भासाचे एक अंकी नाटक. उत्सृष्टिकांक हा रूपकप्रकार. काही अभ्यासकांच्या मते हा व्यायोग रूपकप्रकार आहे ; परंतु या रूपकाची लक्षणे उत्सृष्टिकांकाला अधिक लागू पडणारी आहेत. ह्या नाटकातील सर्व पात्रे…
निशीथसूत्र : निशीथसूत्र हा छेदसूत्रातील अत्यंत महत्त्वाचा ग्रंथ आहे. याची भाषा अर्धमागधी प्राकृत. प्राकृतमध्ये या ग्रंथाचे नाव निसीहसूत्ताणि असे आहे. याला आचारांगाची पाचवी चूला (निषिद्ध शब्दांचा अर्थसंग्रह करणारी ग्रंथपद्धती) मानले…
दशाश्रुतस्कंधसूत्रम् : जैन धर्मातील आचार विषद करणारा ग्रंथ. दशाश्रुतस्कंधसूत्रम्ला दसा,आयारदसा किंवा दसासुय असे म्हटले जाते. छेदसूत्रातील हे एक सूत्र आहे. या सूत्राचे कर्ता श्रुतकेवली भद्रबाहू मानले जातात. दशाश्रुतस्कंधसूत्रम्ची दहा प्रकरणे…
दशवैकालिक सूत्र : अर्धमागधी प्राकृत भाषेतील महत्त्वाचे सूत्र. मुनिधर्मास योग्य अशा आचाराचे महत्त्व या ग्रंथातून सांगितले आहे. अर्धमागधी भाषेमध्ये एकूण ४५ आगम आहेत. त्या ४५ आगमांची अंग, उपांग, छेदसूत्र, मूलसूत्र,…
प्राच्यविद्या मंदिर बडोदा : बडोदा येथील दुर्मिळ हस्तलिखितांच्या समृद्ध संग्रहासाठी, दर्जेदार संशोधन कार्य व प्रकाशनासाठी देशविदेशात प्रसिद्ध असणारी संस्था. श्रीमंत सयाजीराव गायकवाड (तिसरे) यांच्या कारकीर्दीच्या साधारण सुरुवातीच्या काळातच म्हणजेच इ.स.…
काणवी चेन्नाविरा : (जन्म २९ जून १९२९ ). सुप्रसिद्ध कन्नड साहित्यिक.कन्नड भाषेतील कवितेला नावलौकिक मिळवून देण्यात काणवी यांचे मोठे योगदान आहे.उत्तर कर्नाटकमधील सांस्कृतिक जीवनाची प्रतीके आणि प्रतिमा त्यांच्या साहित्यातून प्रतिबिंबित…
योगासनाचा एक प्रकार. ‘शलभ’ किंवा ‘शरभ’ या शब्दाचा अर्थ टोळ किंवा नाकतोडा असा आहे. या आसनाची अंतिम स्थिती बसलेल्या नाकतोड्याप्रमाणे दिसते म्हणून या आसनाचे नाव शलभासन असे आहे. हे आसन…
भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामातील म. गांधींच्या नेतृत्वाखालील सर्वांत मोठे आणि दीर्घकालीन (१९३०–३४) जनता आंदोलन. ‘दांडी यात्राʼ किंवा ‘दांडी मार्चʼ म्हणूनही हे आंदोलन ओळखले जाते. या आंदोलनापूर्वी सायमन आयोगावर बहिष्कार घालून त्याचा निषेध…