मराठी विश्वकोश

उपमान (Analogy)

उपमिती या प्रकारच्या यथार्थ अनुभवाचे साधन म्हणजे उपमान. ज्ञानप्रक्रियेसाठी आवश्यक मानलेल्या प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द या चार प्रमाणांमधील ‘उपमान’ हे तिसरे प्रमाण होय. 'संज्ञासंज्ञिसंबंधि ज्ञानम् उपमिति:।' किंवा 'उपमीयते अनेन…

अनुमान (Inference)

ज्ञानप्राप्तीसाठी आवश्यक मानल्या गेलेल्या प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द या चार प्रमाणांपैकी दुसरे प्रमाण म्हणजे अनुमानप्रमाण होय. 'अनुमितिकरणम् अनुमानम्।' किंवा 'अनुमीयते येन तदनुमानम्।' अशी अनुमानाची व्याख्या केली जाते. भारतीय ज्ञानपरंपरेत…

ओम प्रकाश मलहोत्रा (Om Prakash Malhotra)

मलहोत्रा, ओम प्रकाश : (६ ऑगस्ट १९२२—२९ डिसेंबर २०१५ ). भारतीय भूसेनेचे भूतपूर्व सरसेनापती. जन्म श्रीनगर येथे. नोव्हेंबर १९४१ मध्ये भारतीय भूसेनेच्या तोफखानाविभागात कमिशन. काही दिवस देवळालीच्या तोफखाना-विद्यालयात लष्करी शिक्षक.…

जैविक युद्ध (Biological Warfare)

प्रस्तावना : जैविक युद्धामध्ये जिवंत जीवजंतू आणि त्यांच्यापासून उत्पादित पदार्थांचा वापर केला जातो. परंपरागत जैविक युद्धात सूक्ष्म जीवाणू, सूक्ष्मातिसूक्ष्म रोगजंतू, परजीवी सूक्ष्मजंतू, बुरशी आदी जीवासंघ आणि विषाणू ह्यांचा मानव, पशू…

भारतात आलेले परकीय प्रवासी (Foreign Travellers in India)

भारतात आलेले परकीय प्रवासी : (सहावे ते अठरावे शतक). प्राचीन काळापासून जगभरातल्या लोकांना भारतातील समृद्धता, सुबत्ता यांचे आकर्षण होते. याच आकर्षणामुळे अनेक परकीय लोक प्रवासी, राजदूत, धर्मगुरू, व्यापारी आणि सैनिक…

संरचनावाद (Structuralism)

संरचनावाद (भाषावैज्ञानिक) : भाषाशास्त्र ज्ञानशाखांमधील सिद्धांतनाची पद्धत.भाषावैज्ञानिक संराचनावादाची पहिली मांडणी फेर्दिना द सोस्यूर यांनी आपल्या couzs de linquistique generate (1916) या भाषाविज्ञानविषयक व्याख्यानामधून केली आहे. भाषाविज्ञानापलीकडे मानववंशविज्ञान, समाजविज्ञान, साहित्यसमीक्षा, मनोविज्ञान,…

घटक-विश्लेषण (Componential Analysis)

घटक-विश्लेषण : भाषावैज्ञानिक पद्धतीने शब्दांचे अर्थवर्णन किंवा अर्थविघटन करण्यासाठी अर्थविचारात (Semantics) जी पद्धती वापरली जाते तिला घटक विश्लेषण असे म्हणतात. फेर्दिनां द सोस्यूर व नंतर प्राग संप्रदायातील अभ्यासकांनी ध्वनींमधील भेद…

संभाषण विश्लेषण (Pragmatics/ Conversational Analysis)

संभाषण विश्लेषण : दैनंदिन सामाजिक जीवनात संभाषणांच्या माध्यमातून समाजघटक एकमेकांशी संवाद कसा साधतात, विचारांचं आदान-प्रदान कसं करतात याचा अभ्यास करणारी भाषावैज्ञानिक पद्धती म्हणजे संभाषण विश्लेषण पद्धती होय.भाषक समाजात भाषा प्रत्यक्ष…

अर्थक्षेत्र (Semantic/Lexical field)

अर्थक्षेत्र : भाषेच्या शब्द आणि वाक्य स्तरावर अर्थ कसा अभिव्यक्त होतो याचा भाषाशास्त्रीय अभ्यास म्हणजे अर्थविचार (Semantics).अर्थक्षेत्र ही भाषेच्या अर्थवैचारिक अभ्यासातील एक प्रमुख संकल्पना आहे. अर्थसाधर्म्य असणाऱ्या शब्दांचा समूह अशी…

क्रियाव्याप्ती (Aspect)

क्रियाव्याप्ती: क्रियाव्याप्ती ही काळ (tense) किंवा अभिवृत्ती (mood) यांप्रमाणेच फक्त क्रियापदांनाच लागू असणारी एक व्याकरणिक कोटी आहे. क्रियेकडे बघण्याचा एक दृष्टिकोन क्रियाव्याप्ती आपल्याला उपलब्ध करून देते. तिचे वर्णन a verbal…

संस्कृतकोशप्रकल्प (Sanskrutkoshprakalp)

संस्कृतकोशप्रकल्प : संस्कृत-इंग्लिश कोशप्रकल्प. प्रमुख संस्कृत शब्द आणि त्या शब्दाचे अर्थविश्लेषण करणाऱ्या संदर्भ नोंदी संकलित करून हा कोशप्रकल्प प्रकाशित करण्यात आला आहे. सुमित्र मंगेश कत्रे या भाषाशास्त्रज्ञाने पुण्यातील दक्षिणा महाविद्यालयातील…

संगणकीय भाषाविज्ञान (Computational Linguistics)

संगणकीय भाषाविज्ञान : संगणकाद्वारे भाषेचे विश्लेषण व संश्लेषण करणारी उपयोजित भाषाविज्ञानाची एक शाखा. साधारणतः पन्नास वर्षापुर्वी यांत्रिक भाषांतराची सुरुवात झाली तेव्हापासून संगणकीय भाषाविज्ञान तिव्रतेने वाढत आणि विकसित होत आहे. भाषेच्या…

शब्दभेद विश्लेषण (Part of speech tagging)

शब्दभेद विश्लेषण (पार्टस ऑफ स्पीच टॅगींग): शब्दांच्या जाती, त्यातील व्याकरणाचा प्रकार, वाक्यातील त्याचा संदर्भ, अर्थ, त्याच्यालगतचे इतर शब्द, अंक इत्यादी गोष्टींवर आधारित शब्दांचे विश्लेषण. नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापद,क्रियाविशेषण, शब्दयोगी अव्यय,…

वर्तनवाद (Behaviorism)

वर्तनवाद : मानव आणि प्राण्यांमधील वर्तनाला समजून घेण्यासाठी उभी राहिलेली सैद्धान्तिक चौकट. यात विचार, भावना, विवेक या गोष्टींचा प्राधान्याने विचार न करता अभिसंधानाच्या माध्यमातून मानवी वर्तनाची संगती लावली जाते. मानसोपचारांतही…

समासाचे प्रकार (Types Of Compound)

समासांचे प्रकार : दोन किंवा अधिक शब्दांचा परस्पर संबंध दर्शविणाऱ्या प्रत्ययांचा किंवा अव्ययांचा लोप होऊन जोडशब्द तयार होतो त्यास सामासिक शब्द म्हणतात.जोडशब्द बनविण्याची अथवा एकत्रीकरणाची ही जी प्रक्रिया आहे तिला…