सजीवांना निर्जीवापासून वेगळे दर्शविणाऱ्या प्रक्रियांना जीवन प्रक्रिया म्हणतात. वास्तविक सजीवांमध्ये असणारी सर्व संयुगे आणि मूलद्रव्ये निर्जीव आहेत. परंतु जैवरेणू पेशीबद्ध झाल्याने काही जीवन प्रक्रिया पेशींमध्ये घडून येतात. या जीवन प्रक्रिया…
जीवविज्ञानाची एक शाखा. भौतिकीतील नियम आणि सिद्धांतांच्या आधारे जैविक प्रणालींचा अभ्यास जीवभौतिकी या शाखेत केला जातो. रेणवीय पातळीपासून पूर्ण सजीव आणि परिसंस्था अशा सर्व पातळींवरील जैविक संघटनांचा अभ्यास या शाखेत…
सर्व सजीवांच्या वाढीसाठी कर्बोदके, मेद, प्रथिने आवश्यक असतात. या कार्बनी पदार्थांव्यतिरिक्त काही विशिष्ट कार्बनी संयुगांची अल्प प्रमाणात आवश्यकता असते. या संयुगांची त्रुटी निर्माण झाल्यास सजीवांची वाढ खुंटते. तसेच त्यांना काही…
हा सदापर्णी वृक्ष लॉरेसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव सिनॅमोमम कॅम्फोरा असे आहे. हा वृक्ष मूळचा तैवान, चीन व जपान येथील असून भारतात डेहराडून, सहारनपूर, कोलकाता, निलगिरी व म्हैसूर या…
अधूनमधून किंवा एकसारखा प्रकाश देणारा एक कीटक. कोलिऑप्टेरा गणाच्या भुंग्याच्या (लॅपिरिडी) कुलात याचा समावेश होतो. काजवा निशाचर भुंगा आहे. त्याच्या सु. २,००० जाती असून अंटार्क्टिका खंड वगळता हा कीटक सर्व…
लीकी, लुई : (७ ऑगस्ट १९०३–१ ऑक्टोबर १९७२). विख्यात केनियन पुरामानवशास्त्रज्ञ व पुरातत्त्वज्ञ. त्यांचा जन्म केनियातील (ब्रिटिश ईस्ट आफ्रिका) काबेटे येथे झाला. पूर्ण नाव लुई सेमूर बॅझेट लीकी (एलएसबी). त्यांचे…
केनिॲन्थ्रोपस प्लॅटिओप्स ही मानवी उत्क्रांतीसंबंधी एक महत्त्वाची प्रजात. केनियात लेक तुर्कानाच्या पश्चिमेला लोमेक्वी येथे ब्रिटिश पुरामानवशास्त्रज्ञ मेव्ह लिकी यांना चपटा चेहरा असणारी एक कवटी (केएनएम-डब्ल्यूटी ४०००००) मिळाली (१९९९). या जीवाश्माचे…
ही संकल्पनात्मक संज्ञा भरतमुनींनी त्यांच्या नाट्यशास्त्र या ग्रंथात मांडलेली आहे. या ग्रंथात भरतमुनींनी स्त्री-पुरुष पात्रांच्या निवडीसंदर्भात पात्राच्या आंतर्बाह्य गुणांचा व स्वभावाचा विचार करून अनुरूपा, विरूपा व रूपानुसारिणी या तीन पद्धतींबद्दल…
हेझ, आयझॅक इझ्राएल (Hayes, Isaac Israel) : (५ मार्च १८३२ – १७ डिसेंबर १८८१). अमेरिकन समन्वेषक व शरीरक्रियावैद्य. ते ऑक्सफर्डशर घराण्याचे वंशज असून अठराव्या शतकात त्यांचे कुटुंब संयुक्त संस्थानांपैकी पेनसिल्व्हेनिया…
अटलांटिक महासागरचा एक फाटा. नैर्ऋत्य – ईशान्य दिशेत विस्तारलेल्या या उपसागरच्या उत्तरेस आणि पश्चिमेस कॅनडाचा न्यू ब्रन्सविक प्रांत, तर दक्षिणेस आणि पूर्वेस नोव्हास्कोशा प्रांत आहे. उपसागराची लांबी १५१ किमी., प्रवेशमार्गाजवळील…
‘फक्त मी अस्तित्वात आहे. इतर कशालाही अस्तित्व नाही’ किंवा ‘मी आणि माझ्या अवस्था म्हणजेच सबंध अस्तित्व’ हे तत्त्वमीमांसेतील एक मत म्हणजे अंहमात्रवाद. हे मत स्पष्टपणे सिद्धांत म्हणून कुणाही तत्त्ववेत्त्याने जरी…
अवकाश ही एक मूलभूत संकल्पना आहे. भौतिक विश्वासंबंधीच्या मूलभूत संकल्पना सुस्पष्ट, नेमक्या करीत जाणे, त्यांचे परस्परांशी असलेले तार्किक संबंध रेखाटणे, हे कार्य तत्त्वज्ञानातही मोडते आणि विज्ञानातही मोडते. अवकाशाच्या स्वरूपासंबंधी भारतीय…
अब्जांश तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने मूलद्रव्यांची विविध प्रकारची अब्जांशरूपे बनवता येतात. अब्जांश पदार्थांचे गुणधर्म हे त्यांचा आकार, रचना इत्यादी घटकांवर अवलंबून असतात. त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्मामुळे विविध क्षेत्रात त्यांचा उपयोग केला जात आहे.…
अन्नाची वाहतूक आणि साठवण या दोन्ही गोष्टी करीत असताना अन्न खाण्यायोग्य राहणे हे आरोग्याच्या दृष्टीने अत्यंत आवश्यक आहे. त्यासाठी अब्जांश कणांचा वापर करून बनवलेल्या अन्नवेष्टनांचा आता मोठ्या प्रमाणावर वापर होऊ…
ज्ञानमीमांसेतील एक महत्त्वाची व प्रभावी विचारप्रणाली. इंद्रियानुभव हाच मानवी ज्ञानाचा एकमेव उगम आहे आणि मानवी ज्ञानाचे प्रामाण्य इंद्रियानुभवावर आधारलेले असते, म्हणजे विधानात जे सांगितलेले असते, त्याची अनुभवद्वारा प्रतीती घेऊनच ते…