हृदयनाथ मंगेशकर (Hridaynath Mangeshkar)

हा ग्रंथ स्मृतिवाङ्मयात मोडतो. या स्मृतिमध्ये योगशास्त्रविषयक विवेचन असल्यामुळे  योगशास्त्राच्या दृष्टीनेही ती महत्त्वाची मानली जाते.या ग्रंथाची रचना नवव्या शतकाच्या पूर्वी झाली असावी, असे मानले जाते. प्रस्तुत ग्रंथात १२ अध्याय आहेत.…

चित्तामधील सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांमध्ये परिवर्तन झाल्याने चित्ताच्या वेगवेगळ्या अवस्था होतात. आपले चित्त जरी एकच असले, तरी कधी आनंद तर कधी दुःख अनुभवाला येते. कधी काम करण्यास…

हठयोगातील प्रमुख मुद्रांपैकी थोर वा श्रेष्ठ असा एक मुद्राप्रकार. योगाभ्यासाच्या दृष्टीने मुद्रा म्हणजे शरीराच्या विविध अवयवांची विशिष्ट स्थिती अथवा शरीराचा विशिष्ट आविर्भाव. महामुद्रा हा बैठा आसनप्रकार आहे. हठप्रदीपिकेत (३.६-७) जरा…

योगदर्शनानुसार निद्रा ही चित्ताच्या पाच वृत्तींपैकी एक वृत्ती आहे. झोपल्यानंतर ज्यावेळी स्वप्ने पडतात तिला स्वप्नावस्था व ज्यावेळी स्वप्नविरहित शांत झोप लागते, तिला सुषुप्ती अवस्था (गाढ निद्रा) असे म्हणतात. ‘निद्रा’ या…

अविद्येमुळे चैतन्यस्वरूप पुरुष (आत्मा) चित्ताशी तादात्म्याचा अनुभव करतो व स्वत:ला चित्ताद्वारे केल्या जाणाऱ्या सर्व क्रियांचा कर्ता समजतो. या कर्तृत्वाच्या अभिमानामुळे केल्या जाणाऱ्या क्रियांचे फळ आत्म्याला अनुभवावे लागते व तो जन्म-मृत्यूच्या…

महर्षी पतंजलींनी लिहिलेल्या योगसूत्रांची सुरुवात ‘अथ’ या शब्दाने होते. ‘अथयोगानुशासनम्’ अर्थात् ‘गुरु-शिष्य परंपरेनुसार प्रचलित योगशास्त्राचा आरंभ होत आहे’ हे पहिले योगसूत्र आहे. योगसूत्राप्रमाणेच वैशेषिक, पूर्वमीमांसा आणि उत्तरमीमांसा या दर्शनांच्या सूत्रग्रंथांची…

योगसाधनेतील एक महत्त्वाची मुद्रा. ही मुद्रा जिभेशी संबंधित असून ती शारीरिक, मानसिक तसेच शरीरांतर्गत ग्रंथींचे कार्य प्रभावित करणारी आहे. यामुळे सूक्ष्म असा परिणाम साधणाऱ्या ह्या मुद्रेला राजयोग, हठयोग व वेदांत…