मराठी विश्वकोश

चामखीळ (Wart)

त्वचेच्या पृष्ठभागावर वाढलेले लहान व खडबडीत अर्बुद. त्वचेच्या वेगवेगळ्या भागांवर प्रामुख्याने हात व बोटांची मागील बाजू, चेहरा, टाळू, पायाचा तळवा इत्यादींवर विविध आकारांच्या आणि आकारमानांच्या चामखिळी वाढू शकतात. काही वेळा…

चारोळी (Chironji tree)

चारोळी हा वृक्ष ॲनाकार्डिएसी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव बूखनॅनिया लँझान आहे. आंबा व काजू या वनस्पतीदेखील या कुलातील आहेत. भारत, म्यानमार, कंबोडिया, चीन व थायलंड या देशांमध्ये चारोळी वृक्षाचा…

चास (Indian roller)

उड्डाण करताना कौशल्यपूर्ण कसरती करणारा कोरॅसिइडी कुलातील एक पक्षी. इराण, इराकपासून पाकिस्तान, भारत, श्रीलंका, म्यानमार, चीनचा काही भाग तसेच आग्नेय आशियातील देश अशा विस्तृत भागांत हे पक्षी आढळतात. यांच्या अन्य…

चिंकारा (Indian gazelle)

चिंकारा या समखुरी प्राण्याचा समावेश स्तनी वर्गाच्या बोव्हिडी कुलाच्या अँटिलोपिनी उपकुलात केला जातो. त्याचे शास्त्रीय नाव गॅझेला गॅझेला आहे. भारत, बांगला देश, इराण व पाकिस्तान या देशांच्या गवताळ आणि वाळवंटी…

आम

आम ही आयुर्वेदातील वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना आहे. आम याचा शब्दश: अर्थ अर्धवट पचलेले किंवा कच्चे असा आहे. शरीराचे पोषण होण्यासाठी घेतलेल्या आहाराचे प्रथम रस धातूत रूपांतर होते. शरीराला मुर्त रूप देणाऱ्या…

बसून (Bassoon)

पाश्चात्त्य संगीतपरंपरेतील ओबो वाद्यकुलातील, कंपित-वायुस्तंभ-वर्गातील एक वाद्य. त्यास जर्मन ‘फॅगॉट’ व इटालियन ‘फागोत्तो’ अशा संज्ञा आहेत. याशिवाय याचे स्टँडर्ड, डबल बसून, डिस्कॅट वगैरे अन्य प्रकारही आढळतात. वाद्यवृंद व सैनिकी वाद्यघोष…

गाढव (Ass)

स्तनी वर्गातील विषमखुरी गणाच्या ईक्विडी कुलातील एक प्राणी. आशिया खंडात मंगोलिया आणि तिबेटपासून सिरियापर्यंत, तर आफ्रिका खंडाच्या पूर्व आणि उत्तर भागांत गाढवे आढळतात. तुरळक खुरटी झुडपे आणि विरळ हिरवळ असलेल्या…

गाजर (Carrot)

गाजर ही द्विवर्षायू वनस्पती एपिएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव डॉकस कॅरोटा सॅटायव्हा आहे. डॉकस कॅरोटा या रानटी जातीची निवडक निपज करून सॅटायव्हा ही उपजाती विकसित केली गेली आहे. हिचे मूलस्थान अफगाणिस्तान असावे, असा एक अंदाज…

गांधील माशी (Wasp)

संधिपाद संघातील कीटक वर्गाच्या हायमेनॉप्टेरा गणात गांधील माशीचा समावेश होतो. याच गणात मुंग्या आणि मधमाश्या यांचाही समावेश होतो. यांच्या सु. १७,००० जाती ज्ञात असून त्या प्रामुख्याने उष्ण व उबदार प्रदेशांत…

संरक्षण आणि विकास, भारतातील (Defence and Development in India)

पार्श्वभूमी : कोणत्याही अर्थव्यवस्थेत संसाधने मर्यादित आणि गरजा अमर्यादित असतात. त्यामुळेच संसाधनांचे योग्य व संतुलित वाटप कसे करायचे, हा आर्थिक मूलभूत प्रश्न असतो. ढोबळमानाने अर्थव्यवस्थेतील मौलिक संसाधने ही संरक्षणसिद्धतेसाठी वापरायची…

भूकंपाचा सामना करण्यासाठी सुनम्य इमारती (Flexibility of Buildings Affects Earthquake Response)

भूकंप मार्गदर्शक सूचना क्र. १० भूकंपादरम्यान लवचिक इमारतींचे हेलकावे : भूकंपाच्या हादऱ्यांदरम्यान जेव्हा जमीन हादरते, तेव्हा इमारतीच्या पायासह इमारत मागे आणि पुढे हेलकावे खाते. जर इमारत दृढ असेल तर इमारतीचा…

भूकंप आणि पीळ (Building’s Twist During Earthquakes)

भूकंप मार्गदर्शक सूचना क्र. ७ भूकंपादम्यान इमारतींना पडणारा पीळ आणि त्याचे परिणाम : भूकंपादरम्यान इमारतींना पीळ का पडतो? हे समजावून घेण्यासाठी झाडाला बांधलेल्या दोरीच्या झोक्याचे उदाहरण घेता येईल. हा झोका एका…

रोझॅलीन सुसमान यॅलो (Rosalyn Sussman Yalow)

यॅलो, रोझॅलीन सुसमान : (१९ जुलै १९२१ — ३० मे २०११). अमेरिकन वैद्यकीय भौतिकीविज्ञ. त्यांनी प्रारण-प्रतिरक्षा-आमापन (रेडिओ इम्युनोअॅसे; Radio Immunoassy; RIA) हे तंत्रज्ञान विकासित केले. या तंत्रज्ञानामुळे रक्तातील संप्रेरकासारख्या गोष्टींचे…

मेन्शेव्हिक (Mensheviks)

रशियन साम्यवाद समर्थक एक प्रमुख राजकीय गट. रशियामध्ये विभिन्न राजकीय विचारसरणीचे पक्ष होते. निरंकुश आणि दमनात्मक परिस्थिती असूनदेखील तेथे राजकीय चेतनेचा निरंतर विकास होत गेला. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात त्या ठिकाणी…

अर्नेस्ट आल्बर्ट हूटन (Earnest Albert Hooton)

हूटन, अर्नेस्ट आल्बर्ट (Hooton, Earnest Albert) : (२० नोव्हेंबर १८८७ – ३ मे १९५४). अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील प्रसिद्ध शारीरिक मानवशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म विल्यम हूटन आणि आई मार्गारेट एलिझाबेथ न्यूटन या दाम्पत्याच्या…