के. सी. भट्टाचार्य (K. C. Bhattacharya)

अष्टांगयोगापैकी धारणा हे योगाचे सहावे अंग होय. यम, नियम, आसन, प्राणायाम व प्रत्याहार ही योगाची बहिरंग साधने आहेत तर धारणा, ध्यान आणि समाधी ही अंतरंग साधने होत. पतंजलींनी “देशबन्धश्चित्तस्य धारणा|”…

हठयोगावरील संस्कृत भाषेतील महत्त्वाचा पद्यग्रंथ. संहिता म्हणजे संग्रह अथवा विशिष्ट पद्धतीने केलेली मांडणी. हठयोगावर गोरक्षसंहिता, हठयोगप्रदीपिका, घेरण्डसंहिता  आणि शिवसंहिता  हे ग्रंथ प्रमाण मानले जातात. मुनिवर्य घेरण्ड यांनी चंडकपाली नावाच्या जिज्ञासू राजाला…

प्राण, अपान, समान, उदान, व्यान हे पाच प्रमुख प्राण तसेच नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त आणि धनंजय हे पाच उपप्राण मानवी देहातील नाड्यांमध्ये संचार करतात. प्राणवायू हृदयात, अपानवायू गुदास्थानामध्ये, समानवायू नाभिप्रदेशामध्ये,…

अकल्पिता वृत्तीचे दुसरे नाव महाविदेहा असे आहे. महाविदेहा ही योगशास्त्रात सांगितलेल्या सिद्धींपैकी एक असून योगसूत्रातील विभूतिपादामध्ये हिचे वर्णन आलेले आहे. महाविदेहा वृत्ती समजण्याकरिता प्रथम विदेह वृत्ती समजणे आवश्यक आहे. ‘वि-देहा’…

अंतर्धान ही एक सिद्धी असून पातंजल योगसूत्राच्या विभूतिपादात हिचा उल्लेख आहे. पतंजली महर्षींनी ‘कायरूपसंयमात् तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे चक्षुष्प्रकाशासम्प्रयोगे अंतर्धानम्’ (३.२१) सूत्रात या सिद्धीचे वर्णन केले आहे. ही एक भौतिक सिद्धी आहे. कोणत्याही…

अपरान्तज्ञान म्हणजे मृत्यूचे ज्ञान. प्रत्येक प्राण्याचा जन्म झाल्यानंतर त्याचा मृत्यू निश्चितच आहे. सामान्य माणसाला मृत्यू कधी येणार याचे ज्ञान नसते; परंतु योगशास्त्रानुसार मृत्यू कधी येणार याचेही ज्ञान होणे शक्य आहे.…

योगशास्त्र, नृत्य आणि धार्मिक क्रियांमध्ये हस्तमुद्रांचे अनन्यसाधारण स्थान आढळते. चित्तशोधन, चित्ताची एकाग्रता, मनोविजय तसेच वायूवरील नियंत्रणासाठी योगशास्त्रात मुद्रांचे महत्त्व सांगितले आहे. शरीरशास्त्राच्या दृष्टीने पाहता हातांचे महत्त्व असाधारण आहे. मानवी हात,…