विख्यात ग्रीक तत्त्ववेत्ता ॲरिस्टॉटल याच्या महत्त्वाच्या ग्रंथांपैकी एक ग्रंथ. मूळ ग्रीक ग्रंथाचे हे लॅटिन नाव असून यामध्ये त्याने सजीव-सृष्टीच्या गुणांबद्दलचे भाष्य केले आहे. या ग्रंथामध्ये म्हटल्याप्रमाणे ॲरिस्टॉटलच्या मते, प्रत्येक सजीवाजवळ…
उदारमतवादी आणि नव-उदारमतवादी विचारांमधील प्रमुख भेद रॉबर्ट कोहेन याने मांडला आहे. मूळ उदारमतवादी सिद्धांतामागील गृहीतक हे आहे की, देशांमधील व्यापार आणि देवाणघेवाण वाढल्यावर शांताता आपोआप प्रस्थापित होते. व्यापारानुकूल वातावरण निर्माण…
उदारमतवादाची गृहीतके : आंतरराष्ट्रीय संबंध हे अभ्यासाचे एक वेगळे क्षेत्र म्हणून उदयास येण्यापूर्वीच उदारमतवादी विचारधारा अस्तित्त्वात होती. १६८८ मध्ये इंग्लंडमध्ये घडलेल्या रक्तहीन राज्यक्रांतीने ब्रिटिश राजाच्या अधिकारांवर मर्यादा आणल्या. ब्रिटिश राजाला…
खुल्या भट्टीच्या पद्धतीमधील भट्टीचा तळ हा तिच्यातील कच्चा माल वितळविणाऱ्या ज्वालांसमोर सरळ खुला वा उघडा असतो. त्यावरून या पद्धतीला खुल्या भट्टीची पद्धत असे नाव पडले आहे.विल्यम सीमेन्स या जर्मन शास्त्रज्ञाने…
बेसेमर पद्धतीचा उदय होण्यापूर्वी पोलाद बनविण्याची पद्धत कष्टाची व महागडी होती.जगातील कमी खर्चातले स्वस्त पोलाद बेसेमर पद्धतीने प्रथम तयार झाले. सन १८५६ च्या सुमारास सर हेन्री बेसेमर यांनी आपली पद्धत…
भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाची संकल्पना. आत्मा हा शब्द अत् = सतत चालणे या धातुपासून आला असावा. सतत गतिशील असल्याने त्याला ही संज्ञा मिळाली आहे. तसेच त्याला 'आत्मन्' अशीही एक संज्ञा…
सामवेदाच्या तलवकार शाखेचे उपनिषद. हे प्राचीन उपनिषदांपैकी एक असून जैमिनीय उपनिषद्ब्राह्मणाचा हा एक भाग आहे. याचा प्रारंभ ‘केन’ या प्रश्नार्थक सर्वनामाने होत असल्याने या उपनिषदाला केन असे नाव आहे. हे…
कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय शाखेच्या अंतर्गत येणारे उपनिषद. हे उपनिषद काठकोपनिषद म्हणूनही ओळखले जाते. हे दशोपनिषदांमधील अतिशय महत्त्वाचे उपनिषद मानले जात असून मुक्तिकोपनिषदामध्ये निर्दिष्ट केलेल्या १०८ उपनिषदांमध्ये हे तृतीय क्रमांकाचे म्हणून…
सहजानंद : (जन्म इ. स. १७८१- मृत्यू इ. स. १८३०). स्वामीनारायण संप्रदायाचे संस्थापक. ज्ञाती सामवेदी ब्राह्मण. वडिलांचे नाव देवशर्मा/हरिप्रसाद पांडे आणि आईचे नाव भक्तिदेवी/प्रेमवती. मूळ ठिकाण अयोध्येजवळील छपैय्या गाव. १२ व्या…
प्राचीन व विश्वसनीय मानल्या गेलेल्या दशोपनिषदातील हे नववे उपनिषद आहे. ते सामवेदाच्या तलवकार शाखेच्या छांदोग्य ब्राह्मणातील असून प्राचिनता, गंभीरता व ब्रह्मज्ञानाचे विवरण या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचे उपनिषद आहे. आठ अध्यायांच्या…
निष्कुळानंद : (जन्म इ. स. १८२२ - मृत्यू इ. स. १९०४).गुजरातमधील स्वामीनारायण संप्रदायाचे साधूकवी. सहजानंदांचे शिष्य. ज्ञाती गुर्जर सुतार. काष्ठ व आरसा कलाकारागिरीत निपुण. वडिलांचे नाव रामभाई, आईचे नाव अमृतबा.…
अथर्ववेदाशी संबंधित असलेले अतिशय महत्त्वाचे असे हे उपनिषद. नऊ प्रमुख उपनिषदांपैकी एक आहे. कालदृष्ट्या तसेच आशयाच्या दृष्टीने हे उपनिषद कठोपनिषदाशी तसेच श्वेताश्वेतरोपनिषदाशी अधिक जवळचे वाटते, असे गुरुदेव रानडे यांचे मत…
कृष्ण यजुर्वेदाच्या श्वेताश्वतर शाखेचे हे उपनिषद शैव आणि योगमताचा पुरस्कार करण्यासाठीच रचल्यासारखे वाटते. गुरुदेव रानडे यांच्या मते सांख्य आणि वेदान्त ही दोन दर्शने पूर्ण वेगळी झालेली नसताना रचले गेलेले हे…
प्रेमानंद : (जन्म १८ व्या शतकाचा उत्तरार्ध - मृत्यू इ. स. १८५५). स्वामीनारायण संप्रदायाचे कवी. ज्ञाती गांधर्व, म्हणजे गवैय्या. लहानपणीच मातापित्यांचा मृत्यू. त्यामुळे वैरागी साधूंच्या मेळाव्यात सापडलेले व पुढे गढडा…
आनंदघन : (इ. स. १७ वे शतक).गुजरातमधील जैन साधू. मूळ नाव लाभानंद. तपगच्छात दीक्षा घेतली असण्याचा संभव. मृत्यू मेडता (राजस्थान) येथे. त्यांच्या आनंदघन-चोवीसी या राजस्थानीमिश्रित गुजराती भाषेत रचलेल्या कृतीला जैनपरंपरेत…