कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय शाखेच्या अंतर्गत येणारे उपनिषद. हे उपनिषद काठकोपनिषद म्हणूनही ओळखले जाते. हे दशोपनिषदांमधील अतिशय महत्त्वाचे उपनिषद मानले जात असून मुक्तिकोपनिषदामध्ये निर्दिष्ट केलेल्या १०८ उपनिषदांमध्ये हे तृतीय क्रमांकाचे म्हणून…
सहजानंद : (जन्म इ. स. १७८१- मृत्यू इ. स. १८३०). स्वामीनारायण संप्रदायाचे संस्थापक. ज्ञाती सामवेदी ब्राह्मण. वडिलांचे नाव देवशर्मा/हरिप्रसाद पांडे आणि आईचे नाव भक्तिदेवी/प्रेमवती. मूळ ठिकाण अयोध्येजवळील छपैय्या गाव. १२ व्या…
प्राचीन व विश्वसनीय मानल्या गेलेल्या दशोपनिषदातील हे नववे उपनिषद आहे. ते सामवेदाच्या तलवकार शाखेच्या छांदोग्य ब्राह्मणातील असून प्राचिनता, गंभीरता व ब्रह्मज्ञानाचे विवरण या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचे उपनिषद आहे. आठ अध्यायांच्या…
निष्कुळानंद : (जन्म इ. स. १८२२ - मृत्यू इ. स. १९०४).गुजरातमधील स्वामीनारायण संप्रदायाचे साधूकवी. सहजानंदांचे शिष्य. ज्ञाती गुर्जर सुतार. काष्ठ व आरसा कलाकारागिरीत निपुण. वडिलांचे नाव रामभाई, आईचे नाव अमृतबा.…
अथर्ववेदाशी संबंधित असलेले अतिशय महत्त्वाचे असे हे उपनिषद. नऊ प्रमुख उपनिषदांपैकी एक आहे. कालदृष्ट्या तसेच आशयाच्या दृष्टीने हे उपनिषद कठोपनिषदाशी तसेच श्वेताश्वेतरोपनिषदाशी अधिक जवळचे वाटते, असे गुरुदेव रानडे यांचे मत…
कृष्ण यजुर्वेदाच्या श्वेताश्वतर शाखेचे हे उपनिषद शैव आणि योगमताचा पुरस्कार करण्यासाठीच रचल्यासारखे वाटते. गुरुदेव रानडे यांच्या मते सांख्य आणि वेदान्त ही दोन दर्शने पूर्ण वेगळी झालेली नसताना रचले गेलेले हे…
प्रेमानंद : (जन्म १८ व्या शतकाचा उत्तरार्ध - मृत्यू इ. स. १८५५). स्वामीनारायण संप्रदायाचे कवी. ज्ञाती गांधर्व, म्हणजे गवैय्या. लहानपणीच मातापित्यांचा मृत्यू. त्यामुळे वैरागी साधूंच्या मेळाव्यात सापडलेले व पुढे गढडा…
आनंदघन : (इ. स. १७ वे शतक).गुजरातमधील जैन साधू. मूळ नाव लाभानंद. तपगच्छात दीक्षा घेतली असण्याचा संभव. मृत्यू मेडता (राजस्थान) येथे. त्यांच्या आनंदघन-चोवीसी या राजस्थानीमिश्रित गुजराती भाषेत रचलेल्या कृतीला जैनपरंपरेत…
प्रस्तुत उपनिषद अथर्ववेदाच्या पैप्पलाद शाखेचे आहे. या उपनिषदाचे स्वरूप प्रश्नोत्तररूपी असल्याने याचे नाव ‘प्रश्नोपनिषद’ असे आहे. यातील खंडांनाही ‘प्रश्न’ असेच नाव आहे. हे संपूर्ण उपनिषद गद्यात्मक असून यात एकूण ६७…
कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय शाखेचे हे उपनिषद आहे. या उपनिषदाचे तीन भाग आहेत. त्यांना 'वल्ली' असे नाव आहे. त्यांपैकी पहिल्या शिक्षावल्लीत बारा अनुवाक (पोटभाग), दुसर्‍या ब्रह्मानंदवल्लीत नऊ, तर तिसर्‍या भृगुवल्लीत दहा…
धीरो भगत : (जन्म इ. स. १८ व्या शतकाचा उत्तरार्ध - मृत्यू इ. स. १८२५).जन्म वडोदरा गुजरात जवळील गावामध्ये. हे ज्ञानमार्गी कवी. ज्ञाती ब्रह्मभट/बारोट. पित्याचे नाव प्रताप बारोट, आईंचे नाव…
ईशोपनिषद किंवा ईशावास्योपनिषद. हे महत्त्वाच्या व विश्वसनीय मानल्या गेलेल्या दशोपनिषदांपैकी सर्वाधिक प्राचीन उपनिषद मानले जाते. शुक्ल यजुर्वेदाच्या वाजसनेयी संहितेचा चाळिसावा अध्याय म्हणजेच ईशोपनिषद. त्यामुळे वैदिक संहितेमध्ये अंतर्भूत होणारे हे एकमेव…
भोजा भगत : भोजल/भोजलराम. (जन्म इ. स. १७८५-मृत्यू इ. स. १८५०). गुजरातमधील ज्ञानमार्गी कवी. जन्म सौराष्ट्रातील जेतपूर येथे.पित्याचे नाव करसनदास, आईचे नाव गंगाबाई. ज्ञाती लेउवा कणबी. निरक्षर, परंतु संतमंडळींच्या सहवासाने…
समुद्रगुप्त : (इ.स. ३२० ‒ ३९६). गुप्त वंशातील सर्वश्रेष्ठ राजा म्हणून समुद्रगुप्त ओळखला जातो. पहिला चंद्रगुप्त व त्याची लिच्छवी राणी कुमारदेवी यांचा तो पुत्र होय. पाश्चिमात्य इतिहासकार 'इंडियन नेपोलियन' असा…
चंद्रगुप्त, दुसरा : (इ.स. ३८० ‒ इ.स. ४१५). समुद्रगुप्ताच्या कारकिर्दीनंतर त्याचा जेष्ठ पुत्र रामगुप्त गादीवर आला. शक राजाने रामगुप्तावर आक्रमण करून त्याचा पराभव केला. रामगुप्ताचा भाऊ दुसरा चंद्रगुप्त याने त्या…