मानवकुलाच्या उत्क्रांती टप्प्यातील एक महत्त्वाचा अवशेष. सिंधू आणि गंगा या नद्यांनी बनलेल्या गाळाच्या पठाराच्या उत्तरेस शिवालिक पर्वताच्या रांगा आहेत. घड्या घातल्याप्रमाणे दिसणाऱ्या या पर्वतांमध्ये अनेक ठिकाणी प्रायमेट गणातल्या परंतु आता…
प्रस्तावना : जिनीव्हा करारानुसार विश्वातील सगळ्या राष्ट्रांनी युद्धकैदी नियंत्रण प्रणाली संमत केलेली आहे. त्यातील मुख्य तत्त्वे, घटक आणि व्यवस्थापनासंबंधी माहिती असणे आणि त्याचे पालन करणे अपेक्षित आहे. या कराराचे मूळ…
प्राचीन ईजिप्शियन मृतात्म्यांशी संबंधित देवता. आकेन ह्या देवाची ती पत्नी असून आमेन्त, आमेन्तित, इमेन्तित किंवा इमेन्तेत अशा अन्य नावांनीही ती ओळखली जाते. ह्या नावांचा अर्थ ती पश्चिमेकडील देवता असा होतो.…
सुस्पष्ट अशी समुद्रांतर्गत असलेली लहान टेकडी. ती अगाधीय (अतिशय खोल) समुद्रतळावर (सु. ३,००० ते ६,००० मी. खोल) काही मीटर ते शेकडो मीटर उंचीची असते. काही टेकड्यांचा व्यास शेकडो मीटरपर्यंतही असतो.…
स्वदेशाविरुद्ध शत्रूस घातपाताच्या मार्गाने साह्य करणारी देशद्रोही फितुरांची संघटना. विशेषतः युद्धकाळात हे लोक घातपात, हेरगिरी वा तत्सम राष्ट्रविरोधी कृत्ये करून राष्ट्राला प्रतिकूल व शत्रूला अनुकूल वातावरण निर्माण करतात. ‘पंचमस्तंभ’ ही…
सांख्यांच्या २५ तत्त्वांपैकी एक. अनेक विषयांमध्ये या संज्ञाचा वापर केला जात असून येथे फक्त सांख्य तत्त्वज्ञानाच्या अनुषंगाने ऊहापोह केला गेला आहे. साम्यावस्थेत असणाऱ्या प्रकृतीत सत्त्व-रज-तम या त्रिगुणांचा क्षोभ झाल्यावर सत्त्वगुण…
आर्यांच्या पूर्वी भारतात स्थायिक झालेल्या द्रविड, ऑस्ट्रिक इ. वैदिकेतर लोकांच्या धार्मिक परंपरेतून हिंदुधर्मात मूर्तिपूजा, देवळे, उत्सव, सणवार इ. अनेक गोष्टी दाखल झाल्या, तसेच विविध धार्मिक संप्रदायही निर्माण झाले. त्यांत वैष्णव,…
‘कर्मयोग’ या शब्दाचा व्युत्पत्यर्थ ‘कर्माची युक्ती’ किंवा ‘कर्माची कुशलता’ असा आहे. कोणतेही युक्त कर्म करण्याचा मार्ग किंवा पद्धती म्हणजे कर्मयोग, असा त्याचा भावार्थ आहे. धर्मशास्त्रात, विशेषत: वेदांमध्ये, विहित असलेली कर्मे…
न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा तिसरा पदार्थ. एखाद्या विषयासंबंधीचे अनिश्चयात्मक ज्ञान म्हणजे संशय. ज्यामुळे संशय निर्माण होतो, त्यावरून त्याचे पाच प्रकार न्यायसूत्र आणि वात्स्यायनभाष्यात सांगितले आहेत. दोन वस्तूंमधील समान…
प्रौढ विद्यार्थी - विद्यार्थिनींना स्वत:च्या बऱ्यावाईट कृती समजून घेण्यास आणि परिणामक रीत्या सुखी जीवन व्यतीत करण्यास साह्यभूत ठरणारी एक संकल्पना. समुपदेशन या संज्ञेत मार्गदर्शन आणि समुपदेशन या दोन समानार्थी संज्ञा…
भिन्न क्षमता असूनही विशेष गरजा असलेल्या बालकांना सामान्य बालकांसमवेत एकाच वर्गात शिकण्याची समान संधी ज्या शिक्षणात दिली जाते, त्यास समावेशक शिक्षण म्हणतात. हे शिक्षण ‘समान संधी’ तत्त्वावर आधारलेले असून या…
फॉश, फेर्दीनां : (२ ऑक्टोबर १८५१‒२० मार्च १९२९). पहिल्या महायुद्धातील दोस्तराष्ट्रांचा सर्वोच्च. ओत-पीरेने प्रांतातील तार्ब गावी एका रोमन कॅथलिक कुटुंबात जन्म. तत्कालीन कॅथलिकविरोधी वातावरणामुळे त्याच्या व्यावसायिक प्रगतीत अडथळे आले. शालेय शिक्षणानंतर…
सेखों, निर्मलजित सिंग : (१७ जुलै १९४५‒१४ डिसेंबर १९७१). भारतीय हवाई दलातील एक धाडसी, पराक्रमी वैमानिक आणि परमवीरचक्र या सर्वोच्च लष्करी पदकाचे मरणोत्तर पहिले मानकरी. त्यांचा जन्म मध्यमवर्गीय कुटुंबात झाला. पंजाबमधील…
झूकॉव्ह, ग्यिऑर्गी कन्स्टंट्यीनव्ह्यिच : (२ डिसेंबर १८९६‒१८ जून १९७४). रशियन मार्शल. कलूग प्रांतात जन्म. १९१५‒१७ या काळात रशियाच्या सेनेत शिपाई. १९१८ च्या क्रांतियुद्धात घोडदळाचा अधिकारी. १९२८ ते १९३१ या काळात फ्रुंत्स सैनिकी प्रबोधिनीत…
भारत- पाकिस्तान १९६५ च्या युद्धामधील एक लढाई. पार्श्वभूमी : पंजाबमधील भारत-पाकिस्तान सीमेवरील खेमकरन या गावापासून पाच किमी. दूर असलेले असलउत्तर हे एक खेडेगाव. १९६५ च्या युद्धादरम्यान पाकिस्तानच्या सर्वश्रेष्ठ रणगाड्यांच्या तुकडीचा येथे…