गौतमीपुत्र सातकर्णी : (कार. इ.स. ६२—८६). सातवाहन वंशातील एक बलाढ्य आणि थोर राजा. त्याला गौतमीपुत्र शतकर्णी असेही म्हटले जाते. सम्राट अशोकानंतर मगध साम्राज्याचा ऱ्हास झाला आणि मौर्य घराणे भारताच्या राज्यकारभारातून…
सम्राट अशोक : (इ.स.पू. ?३०३—?२३२). सम्राट अशोक हा चंद्रगुप्त मौर्य याचा नातू आणि बिंदुसार याचा मुलगा. बिंदुसार इ.स.पूर्व २७३ साली निवर्तला. त्यानंतर मगधाच्या गादीबद्दल वाद निर्माण झाले. त्यावर मात करून…
चंद्रगुप्त मौर्य : (इ.स.पू. ३२१—२९७). चंद्रगुप्ताचा जन्म नंद घराण्यातला. धननंद या राज्यकर्त्याच्या झोटिंगशाहीला त्रासून चंद्रगुप्ताला बराच काळ भूमिगत राहावे लागले. त्याकाळी चाणक्य (कौटिल्य) नावाचा एक अत्यंत प्रतिभावंत आणि बुद्धिमान ब्राम्हण…
अजातशत्रू : (इ.स.पू.सु. ४९५—४६२). अजातशत्रू हा बिंबिसार राजाचा मुलगा. कोसल आणि वैशाली या राज्यांवर विजय मिळवून आपल्या पित्याने स्थापन केलेल्या मगध राज्याचा त्याने विस्तार केला. त्यासाठी प्रथम त्याने वैशाली राज्यात…
केंद्रशासन व राज्यशासन या दोन्ही पातळींवर कर्मचाऱ्यांचे वेतन निश्चित करण्याकरिता तात्पूर्त्या स्वरूपात निर्माण करण्यात आलेली एक प्रशासकीय व्यवस्था अथवा यंत्रणा. भारतीय राज्यघटनेमध्ये वेतन आयोगासंबंधी कोणतेही मार्गदर्शक तत्त्वे व कलमे नाहीत.…
प्रामुख्याने भारताच्या अग्रवर्ती धोरणाला प्रतिसाद म्हणून चिनी सैन्याने २० ऑक्टोबर १९६२ रोजी तवांग विभागात केलेल्या हल्ल्याने आरंभ झालेल्या भारत-चीन युद्धाची समाप्ती २० नोव्हेंबरला चिन्यांच्या एकतर्फी युद्धबंदीच्या घोषणेने झाली. भारतीय सैन्याचा…
ही ॲझटेक संस्कृतीतील एक प्रमुख देवता आहे. तेझ्कात्लिपोका ह्या नावाचा अर्थ धूर सोडणारा किंवा चमकणारा आरसा असा होतो. त्यास सूर्याची देवता, सर्वश्रेष्ठ देवता, उत्तरेची देवता, थंडीची किंवा वायूची देवता, अंधाराची…
वीरकोचा हा पेरू देशातील अ‍ॅंडीज पर्वतप्रदेशातील संस्कृतीतील श्रेष्ठ देव आहे. तसेच इंका संस्कृतीच्या देवतासमूहातीलही हा अत्यंत महत्त्वाचा श्रेष्ठ देव. त्याच्या नावाचा अर्थ समुद्राचा फेस असा होतो. त्याची इतर पर्यायी नावे हुआराकोचा, कॉन…
विख्यात ग्रीक तत्त्ववेत्ता ॲरिस्टॉटल याच्या महत्त्वाच्या ग्रंथांपैकी एक ग्रंथ. मूळ ग्रीक ग्रंथाचे हे लॅटिन नाव असून यामध्ये त्याने सजीव-सृष्टीच्या गुणांबद्दलचे भाष्य केले आहे. या ग्रंथामध्ये म्हटल्याप्रमाणे ॲरिस्टॉटलच्या मते, प्रत्येक सजीवाजवळ…
उदारमतवादी आणि नव-उदारमतवादी विचारांमधील प्रमुख भेद रॉबर्ट कोहेन याने मांडला आहे. मूळ उदारमतवादी सिद्धांतामागील गृहीतक हे आहे की, देशांमधील व्यापार आणि देवाणघेवाण वाढल्यावर शांताता आपोआप प्रस्थापित होते. व्यापारानुकूल वातावरण निर्माण…
उदारमतवादाची गृहीतके : आंतरराष्ट्रीय संबंध हे अभ्यासाचे एक वेगळे क्षेत्र म्हणून उदयास येण्यापूर्वीच उदारमतवादी विचारधारा अस्तित्त्वात होती. १६८८ मध्ये इंग्लंडमध्ये घडलेल्या रक्तहीन राज्यक्रांतीने ब्रिटिश राजाच्या अधिकारांवर मर्यादा आणल्या. ब्रिटिश राजाला…
खुल्या भट्टीच्या पद्धतीमधील भट्टीचा तळ हा तिच्यातील कच्चा माल वितळविणाऱ्या ज्वालांसमोर सरळ खुला वा उघडा असतो. त्यावरून या पद्धतीला खुल्या भट्टीची पद्धत असे नाव पडले आहे.विल्यम सीमेन्स या जर्मन शास्त्रज्ञाने…
बेसेमर पद्धतीचा उदय होण्यापूर्वी पोलाद बनविण्याची पद्धत कष्टाची व महागडी होती.जगातील कमी खर्चातले स्वस्त पोलाद बेसेमर पद्धतीने प्रथम तयार झाले. सन १८५६ च्या सुमारास सर हेन्री बेसेमर यांनी आपली पद्धत…
भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाची संकल्पना. आत्मा हा शब्द अत् = सतत चालणे या धातुपासून आला असावा. सतत गतिशील असल्याने त्याला ही संज्ञा मिळाली आहे. तसेच त्याला 'आत्मन्' अशीही एक संज्ञा…
सामवेदाच्या तलवकार शाखेचे उपनिषद. हे प्राचीन उपनिषदांपैकी एक असून जैमिनीय उपनिषद्ब्राह्मणाचा हा एक भाग आहे. याचा प्रारंभ ‘केन’ या प्रश्नार्थक सर्वनामाने होत असल्याने या उपनिषदाला केन असे नाव आहे. हे…