पाणिनीय संस्कृत व्याकरणाचे एक अत्यंत ठळक आणि उल्लेखनीय वैशिष्ट्य म्हणजे प्रकृति-प्रत्ययविभाग ही संकल्पना होय. भाषेतील शब्दांची योग्य ती उपपत्ती लावून त्यांचे साधुत्व आणि असाधुत्व सांगणे हे संस्कृत व्याकरणाचे मूलभूत कार्य…
दांडेकर, सोनोपंत : (२० एप्रिल १८९६ — ९ जुलै १९६८). महाराष्ट्रातल्या वारकरी संप्रदायाचे विख्यात भगवद्भक्त, श्री ज्ञानेश्वरीचे संशोधक, संपादक आणि संतवाड्.मयाचे अभ्यासक. त्यांचे मूळ नाव शंकर वामन दांडेकर असून ते…
बालकदिवस. जागतिक स्तरावर संयुक्त राष्ट्र संघटना जगातील मानवकल्याणासाठी विविध कृतिकार्यक्रम, विशेष दिन राबवून मानवामध्ये जाणीवजागृती करत असते. उदा., जागतिक महिला दिन, एड्स सप्ताह, मानवी हक्क दिन, बालदिन इत्यादी. यांमध्ये एक…
हवेतील घन धुळीचे प्रमाण हे वायुप्रदूषणाचे साधारण मापक म्हणून बऱ्याचदा वापरले जाते. ०.०१-१०० मायक्रॉन आकाराचे धुळीचे कण आकारमानाप्रमाणे काही वेळ हवेत तरंगत राहतात. ते श्वसनक्रियेत अडथळा आणतात व दृष्टीवर परिणाम…
न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा सहावा पदार्थ. हे असे आहेच अशा अर्थाने एखाद्या शास्त्राने मान्य केलेले तत्त्व म्हणजे सिद्धान्त. न्यायशास्त्रात सांगितलेले सिद्धान्ताचे चार प्रकार खालीलप्रमाणे : सर्वतन्त्रसिद्धान्त – सर्व…
सस्तन प्राण्यांमध्ये रोगजंतूंचा प्रतिकार करणारी नैसर्गिक यंत्रणा आढळून येते. वनस्पतींमध्ये त्या स्वरूपाची प्रभावी यंत्रणा नसते, तरीही त्या रोगजंतूंचा प्रतिकार निश्चितपणे करतात असे संशोधनांती दिसून आले आहे. वनस्पती त्यांच्या बाधित पेशींद्वारे…
उत्परिवर्तन म्हणजे पेशीच्या केंद्रस्थानी असलेल्या डीएनएमध्ये (डीऑक्सिरिबोन्यूक्लिइक अम्लामध्ये) झालेल्या बदलामुळे सजीवाच्या गुणधर्मामध्ये झालेला बदल. हा बदल कायमस्वरूपी आणि आनुवांशिक असतो. डीएनए हा चार प्रकारच्या बेसेसचा (क्षारकीय संयुगांचा) बहुवारिक (Polymer) असून…
पाणथळीच्या जागा ह्या नैसर्गिक जलचक्राचे महत्त्वाचे भाग आहेत. जमीन आणि पाणी यांचा समन्वय साधणाऱ्या अशा जागा गोड्या वा खारट पाण्याखाली आणि अनेक प्रकारच्या आकारांत असतात. उदा., नद्या, नाले, तलाव, खाजण…
आधाराच्या मदतीने वाढणाऱ्या नाजूक वा कठीण खोड असलेल्या वनस्पतींना अनुक्रमे वेली आणि काष्ठवेली म्हणतात. सरळ खांबासारखा बुंधा असलेल्या वृक्षांच्या मदतीने उंचावर पोहोचणाऱ्या काष्ठवेली त्याच्या दोरखंडासारख्या खोडाच्या वाढीसाठी कमी ऊर्जा खर्च…
पृथ्वीच्या वर असलेल्या आयनांबरातील ५० कि.मी. उंचीवर असलेले आयनोस्फीअर ओझोनचे आवरण मानवी घडामोडींमुळे पातळ होत असून अतिनील-ब या किरणांचे पृथ्वीकडे पोहोचणारे उत्सर्जन वाढत आहे असे काही दशकांच्या अभ्यासात आढळून आले.…
क्लोरीन हा वायू कारखान्यातून अपघाताने गळती झाल्यास प्रदूषक ठरतो. हा वायू वनस्पतींना अतिशय विषारी असतो. हवेत झपाट्याने विरत असला तरी अतिशय कमी तीव्रतेतही तो वनस्पतींना धोकादायक असतो. शतकोटी भागात १०…
शहरी वातावरणात अमोनिया (दशकोटी भागात २० भाग) असणे स्वाभाविक आहे. या वायूची हवेतील तीव्रता वाढल्यास त्याचा तिखट वास लगेच जाणवतो. सहसा औद्योगिक अपघातात गळतीमुळे हवेत बाहेर पडणारा अमोनिया वनस्पतींना घातक…
उच्च तापमानात ज्वलनक्रिया होत असताना नायट्रोजनची वायुरूप भस्मे - नायट्रोजन ऑक्साइड (NO), नायट्रोजन डाय-ऑक्साइड (NO2) आणि नायट्रोजन टेट्रा ऑक्साइड (N2O4) ही वायुप्रदूषके तयार होतात. सर्वसाधारण हवामानात दिवसा हे वायू दशकोटी…
सजीवांचे गुणधर्म त्यांतील जनुके ठरवितात. प्रत्येक सजीवात अनेक पेशी, प्रत्येक पेशीत एक केंद्रक, त्यांत अनेक गुणसूत्रे, प्रत्येक गुणसूत्रावर अनेक जनुके असतात. जनुके डीऑक्सिरिबोन्यूक्लिइक आम्लाच्या (डीएनए) अनेक जोड्यांची असतात. जनुके हा…
एथिलीन (CH2CH2) हे वनस्पतिजन्य रसायन - हॉर्मोन - वनस्पतींच्या वाढीस मदत करते. झाडांची वाढ, पानांचे वाढणे व गळून पडणे, फळे मोठी होणे, पिकणे व त्यांची वाढ पूर्ण झाल्यावर देठापासून गळून…