सिंग, सुभेदार जोगिंदर : (२८ सप्टेंबर १९२१‒२३ ऑक्टोबर १९६२). भारतीय लष्करातील एक शूर व पराक्रमी सुभेदार आणि परमवीरचक्र या सर्वोच्च शौर्य पदकाचे मरणोत्तर मानकरी. त्यांचा जन्म एका गरीब शेतकरी कुटुंबात महाकालन (मोगा, पंजाब) या खेड्यात झाला. सामान्य परिस्थितीमुळे…
सिंग, मेजर होशियार : (५ मे १९३६–६ डिसेंबर १९९८). भारतीय लष्करातील एक पराक्रमी सेनाधिकारी आणि परमवीरचक्र या सर्वोच्च लष्करी पुरस्काराचे मानकरी. त्यांचा जन्म लढाऊ परंपरा असलेल्या जाट ज्ञातितील शेतकरी कुटुंबात चौधरी हिरासिंग व माधुरीदेवी या दांपत्यापोटी सिसाना (जि. सोनपत, हरयाणा) येथे…
सिंग, मेजर पिरु : (२० मे १९१८–१८ जुलै १९४८). एक पराक्रमी भारतीय सैनिक व परमवीरचक्राचे मानकरी. त्यांचा जन्म लष्करी परंपरा लाभलेल्या राजपूत शेतकरी कुटुंबात रामपुरा बेरी (राजस्थान) या खेड्यात झाला. बेरीच्या शाळेत त्यांनी प्राथमिक शिक्षण घेतले; परंतु शिक्षण अर्धवट…
अध्यापनातील गुंतागुंत कमी करण्याकरिता नियंत्रित वातावरणात केलेला नियंत्रित अध्यापन सराव म्हणजे सूक्ष्म अध्यापन होय. या संकल्पनेत अध्यापनाचे सूक्ष्मीकरण अभिप्रेत असते. शिक्षणतज्ज्ञ टर्नी यांनी सांगितलेल्या तत्त्वानुसार यात अध्यापन आाशय, वेळ आणि…
सांख्यांच्या सृष्ट्युत्पत्तीमधील एक अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व. प्रकृतीत त्रिगुणांची (सत्त्व, रज, तम) उलथापालथ होऊन सत्त्वगुण वरचढ झाला की, बुद्धी किंवा महत् हे तत्त्व निर्माण होते. बुद्धीनंतर उत्पन्न होणारे तत्त्व म्हणजे अहंकार.…
थोर बौद्ध नैयायिक. तिबेटी परंपरेनुसार दक्षिण भारतांतर्गत प्राचीन चोल देशातील तिरुमलई नावाच्या गावी त्यांचा जन्म झाला. दिङ्नागांचा शिष्य ईश्वरसेन यांच्याकडे न्यायशास्त्राचे काही काळ अध्ययन केल्यानंतर त्यांनी नालंदा येथे जाऊन तेथील…
सत्कर्माचे व असत्कर्माचे फळ कर्त्याला भोगावेच लागते. कर्ता म्हणजे जीवात्मा; हा या दृश्य भौतिक देहाहून निराळा आहे. कर्माप्रमाणे तो उच्च वा नीच योनींमध्ये शिरून जन्म घेत असतो. ही जन्म-मरण-परंपरा अनादी…
पाणिनीय संस्कृत व्याकरणाचे एक अत्यंत ठळक आणि उल्लेखनीय वैशिष्ट्य म्हणजे प्रकृति-प्रत्ययविभाग ही संकल्पना होय. भाषेतील शब्दांची योग्य ती उपपत्ती लावून त्यांचे साधुत्व आणि असाधुत्व सांगणे हे संस्कृत व्याकरणाचे मूलभूत कार्य…
दांडेकर, सोनोपंत : (२० एप्रिल १८९६ — ९ जुलै १९६८). महाराष्ट्रातल्या वारकरी संप्रदायाचे विख्यात भगवद्भक्त, श्री ज्ञानेश्वरीचे संशोधक, संपादक आणि संतवाड्.मयाचे अभ्यासक. त्यांचे मूळ नाव शंकर वामन दांडेकर असून ते…
बालकदिवस. जागतिक स्तरावर संयुक्त राष्ट्र संघटना जगातील मानवकल्याणासाठी विविध कृतिकार्यक्रम, विशेष दिन राबवून मानवामध्ये जाणीवजागृती करत असते. उदा., जागतिक महिला दिन, एड्स सप्ताह, मानवी हक्क दिन, बालदिन इत्यादी. यांमध्ये एक…
हवेतील घन धुळीचे प्रमाण हे वायुप्रदूषणाचे साधारण मापक म्हणून बऱ्याचदा वापरले जाते. ०.०१-१०० मायक्रॉन आकाराचे धुळीचे कण आकारमानाप्रमाणे काही वेळ हवेत तरंगत राहतात. ते श्वसनक्रियेत अडथळा आणतात व दृष्टीवर परिणाम…
न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा सहावा पदार्थ. हे असे आहेच अशा अर्थाने एखाद्या शास्त्राने मान्य केलेले तत्त्व म्हणजे सिद्धान्त. न्यायशास्त्रात सांगितलेले सिद्धान्ताचे चार प्रकार खालीलप्रमाणे : सर्वतन्त्रसिद्धान्त – सर्व…
सस्तन प्राण्यांमध्ये रोगजंतूंचा प्रतिकार करणारी नैसर्गिक यंत्रणा आढळून येते. वनस्पतींमध्ये त्या स्वरूपाची प्रभावी यंत्रणा नसते, तरीही त्या रोगजंतूंचा प्रतिकार निश्चितपणे करतात असे संशोधनांती दिसून आले आहे. वनस्पती त्यांच्या बाधित पेशींद्वारे…
उत्परिवर्तन म्हणजे पेशीच्या केंद्रस्थानी असलेल्या डीएनएमध्ये (डीऑक्सिरिबोन्यूक्लिइक अम्लामध्ये) झालेल्या बदलामुळे सजीवाच्या गुणधर्मामध्ये झालेला बदल. हा बदल कायमस्वरूपी आणि आनुवांशिक असतो. डीएनए हा चार प्रकारच्या बेसेसचा (क्षारकीय संयुगांचा) बहुवारिक (Polymer) असून…
पाणथळीच्या जागा ह्या नैसर्गिक जलचक्राचे महत्त्वाचे भाग आहेत. जमीन आणि पाणी यांचा समन्वय साधणाऱ्या अशा जागा गोड्या वा खारट पाण्याखाली आणि अनेक प्रकारच्या आकारांत असतात. उदा., नद्या, नाले, तलाव, खाजण…