मराठी विश्वकोश

प्लेग (Plague)

जीवाणूंमुळे मनुष्याला होणारा एक प्राणघातक संक्रामक रोग. एंटेरोबॅक्टेरिएसी कुलातील यर्सिनिया पेस्टिस या जीवाणूंमुळे प्लेग हा रोग होतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अहवालानुसार २००७ सालापर्यंत प्लेग हा एक साथीचा आजार मानला जात…

प्लीहा (Spleen)

सर्व पृष्ठवंशी प्राण्यांमध्ये आढळणारे एक इंद्रिय. प्लीहा हे मनुष्याच्या लसीका संस्थेतील सर्वांत मोठे इंद्रिय असून ते उदरपोकळीच्या डाव्या बाजूला नवव्या आणि बाराव्या बरगड्यांदरम्यान असते. तिचा आकार साधारणपणे त्या व्यक्तीच्या मुठीएवढा…

मानवी जीनोम प्रकल्प (Human genome project)

मानवाची म्हणजे होमो सेपियन्सची संपूर्ण जनुकीय माहिती मिळविण्यासाठी राबविलेला एक आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील प्रकल्प. मानवाची जनुकीय माहिती डीएनए क्रमांच्या स्वरूपात २३ गुणसूत्रांच्या जोड्यांमध्ये साठविलेली असते. या प्रकल्पात मानवाची गुणसूत्रे व तंतुकणिका…

मानव (Human)

मानवाचा समावेश स्तनी वर्गाच्या नरवानर गणातील होमिनिडी कुलात करण्यात येतो. या कुलात लुप्त पूर्वगामी आणि आधुनिक मानवाचा समावेश होतो. मानवाचे वर्गीकरण पुढीलप्रमाणे करण्यात येते; सृष्टी: प्राणी, संघ: रज्जुमान, उपसंघ: पृष्ठवंशी,…

मधुमेह (Diabetes)

मधुमेह हा कर्बोदक अन्नघटकांच्या चयापचयातील बिघाडामुळे होणारा एक विकार आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीच्या शरीरात इन्शुलीन हे संप्रेरक पुरेसे तयार होत नाही किंवा तयार झालेले इन्शुलीन योग्यपणे वापरले जात नाही, तेव्हा…

भौगोलिक माहिती प्रणाली (Geographical information system; GIS)

कोणत्याही भौगोलिक माहितीचे संग्रहण, संकलन, संघटन आणि विश्‍लेषण करणाऱ्या संगणकीय प्रणालीला भौगोलिक माहिती प्रणाली म्हणतात. पृथ्वीवरील कोणत्याही स्थळाची भौगोलिक माहिती मिळविणे, साठविणे, तिची मांडणी करणे आणि तिचे सादरीकरण करणे ही…

भूमी संसाधन (Land resource)

पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा स्थायूरूप भाग म्हणजे भूमी किंवा जमीन. भूमी ही नैसर्गिक संसाधने आणि इतर संसाधनांचा एक मुख्य स्रोत आहे. तिची प्राकृतिक रूपे वेगवेगळी आढळतात. उदा., पर्वतीय, पठारी, मैदानी, टेकड्यांनी व्याप्त,…

भूमिपात (Landslide)

एक पर्यावरणीय नैसर्गिक आपत्ती. भूमिपातामध्ये माती, डबर व खडक यांची राशी गुरुत्वामुळे तीव्र उतारावरून खाली पडण्याची, घसरण्याची अथवा वाहत जाण्याची क्रिया घडून येते. भूपृष्ठाच्या विस्तृत क्षरणाचा हा एक प्रकार असून…

प्राणी गणना (Animal census)

एखाद्या प्रदेशात (देशात, राज्यात, जिल्ह्यात, वनांत इ.) असलेले पाळीव प्राणी तसेच वन्य प्राणी यांची संख्या निश्चित करण्याच्या प्रक्रियेला ‘प्राणी गणना’ म्हणतात. प्राणी गणनेच्या अभ्यासातून एखाद्या परिसंस्थेत असलेल्या प्राण्यांची संख्या किती…

प्लवक (Plankton)

समुद्र, सरोवरे अशा पाण्याच्या मोठ्या साठ्यांमध्ये राहणाऱ्या विविध सजीवांच्या विशिष्ट समूहाला प्लवक म्हणतात. प्लवक प्रवाहाविरुद्ध पोहू शकत नाहीत. ते प्रवाहाबरोबर वाहत जातात. नेक्टॉन सजीवांची वर्तणूक प्लांक्टन (प्लवक) सजीवांच्या नेमकी उलटी…

प्रोटिस्टा सृष्टी (Protista kingdom)

सजीवांच्या पंचसृष्टींपैकी एक सृष्टी. या सृष्टीमध्ये दृश्यकेंद्रकी, सूक्ष्मदर्शी व एकपेशीय सजीवांचा समावेश केला जातो. १८६८मध्ये एर्न्स्ट हेकेल या जीववैज्ञानिकाने या सृष्टीचे प्रोटिस्टा असे नामकरण केले. प्रोटिस्टा सृष्टीतील सजीवांना सामान्यपणे प्रोटिस्ट…

प्राणिसंग्रहोद्यान (Zoological garden)

प्राण्यांचे जवळून दर्शन घडविण्यासाठी, प्राण्यांचा अभ्यास व त्यांच्या सवयींचे निरीक्षण करण्यासाठी, नागरिकांच्या मनोरंजनासाठी आणि नष्ट होण्याच्या मार्गावर असलेल्या प्राण्यांचे संरक्षण व संवर्धन करण्यासाठी प्राण्यांचा संग्रह ज्या उद्यानांमध्ये केला जातो त्याला…

प्रवाळ (Coral)

आंतरदेहगुही प्राणिसंघाच्या हायड्रोझोआ आणि ॲक्टिनोझोआ (अँथोझोआ) या वर्गांतील काही सागरी प्राण्यांनी किंवा प्राणिसमूहांनी स्वत:भोवती निर्माण केलेल्या सांगाड्यांचे तयार झालेले निक्षेप (साठे) म्हणजे प्रवाळ. या प्राण्यांनाही सामान्यपणे प्रवाळ म्हणतात. प्रवाळास प्रवाल,…

प्रदूषण, पर्यावरणीय (Pollution, Environmental)

सजीवांना अपायकारक किंवा विषारी असे पदार्थ पर्यावरणात मिसळण्याची प्रक्रिया म्हणजे पर्यावरणीय प्रदूषण. पर्यावरणातील हवा, जल व मृदा अशा घटकांमध्ये अपायकारक पदार्थ मिसळल्याने पर्यावरण दूषित बनते. प्रदूषणाची तीव्रता वाढल्यास अशी पर्यावरण…

भारतीय वनस्पतिवैज्ञानिक सर्वेक्षण संस्था (Botanical survey of India)

भारत सरकारची एक वैज्ञानिक संस्था. भारतीय वनस्पतिवैज्ञानिक सर्वेक्षण संस्था ही वनस्पतींचे संकलन, संशोधन, ओळख आणि सर्वेक्षण करणारी संस्था म्हणून ओळखली जाते. १८९० मध्ये ती स्थापन झाली. या संस्थेने भारतामध्ये आसपासच्या…