जितेंद्र अभिषेकी (Jitendra Abhisheki)

अभिषेकी, जितेंद्र : (२१ सप्टेंबर १९२९ / १९३२ ॽ – ७ नोव्हेंबर १९९८). एक चतुरस्त्र गायक, संगीतकार व संगीतज्ञ. त्यांचे मूळ नाव गणेश व आडनाव नवाथे; पण मंगेशी देवस्थानातील पूजा…

Read more about the article ई. व्ही. रामास्वामी पेरियार (नायकर) (Periyar E. V. R)
रामास्वामी पेरियार (नायकर)

ई. व्ही. रामास्वामी पेरियार (नायकर) (Periyar E. V. R)

पेरियार (नायकर), ई. व्ही. रामास्वामी : (१७ सप्टेंबर १८७९–२४ डिसेंबर १९७३). द्राविड आंदोलनाचे प्रमुख नेते व तमिळ जनतेत पेरियार (थोर आत्मा) व थानथाई (पिता) म्हणून गौरविलेले समाजसुधारक. पूर्ण नाव एरोड…

भजन (Bhajan)

भक्तिसंगीतातील एक प्रकार.त्यास टाळ,मृदंग,पखवाज या वाद्यांची साथ असते. हा प्रकार सामवेदापासून सुरू झाला असे अभ्यासकांचे मत आहे. भजनाचा स्पष्ट उल्लेख श्रीमद्भागवताच्या दसमस्कंधात होतो. भागवताच्या काळापासून भजनाची परंपरा रुढ आहे. उत्तर…

दाबविद्युत पदार्थ (Piezoelectric Materials)

ग्रीक व्युत्पत्तीनुसार "पिझो" म्हणजे दाब आणि म्हणून जे पदार्थ दाबाचा - यांत्रिक प्रतिबलाचा म्हणजे एकक क्षेत्रफळावरील प्रेरणेचा - वापर केल्यानंतर विद्युतभाराची निर्मिती करतात त्यांना "दाबविद्युत पदार्थ" असे म्हणतात. हे पदार्थ…

Read more about the article गोविंदराव ज्ञानोजीराव साळुंखे (Govindrao Dnyanojirao Salunkhe)
बाबुजी

गोविंदराव ज्ञानोजीराव साळुंखे (Govindrao Dnyanojirao Salunkhe)

साळुंखे, गोविंदराव ज्ञानोजीराव : (९ जून १९१९–८ ऑगस्ट १९८७). महाराष्ट्रातील एक थोर शिक्षणमहर्षी. ‘बापूजी’ या नावाने परिचित. सातारा जिल्ह्यातील पाटण तालुक्यातील रामापूर हे त्यांचे मूळ गाव. ज्ञानोजीराव आणि तानुबाई या…

वुट्झ पोलाद (Wootz Steel)

कर्नाटक अणि आंध्र प्रदेश या राज्यांतील स्थानिक भाषेत पोलादास ‘उक्कु’ (Ukku) असे म्हणतात. यूरोपीयन प्रवाशांमुळे या शब्दाचा अपभ्रंश होऊन ‘वुट्झ’ हे नाव तयार झाले असावे. वुट्झ पोलादाचे तंत्रज्ञान हैदराबादजवळील कोणसमुद्रम,…

मादळ (Madal)

लोकनाट्य आणि लोकवाद्य. आदिवासी होळीच्या वेळी तारपा, मादळ, ढोल, डेरा, थाळी अशा वाद्यांच्या साथीने होळी साजरी करतात. मादळ हा आदिवासींचा वादनप्रकार असून मादळ या वाद्यनामाने मादळ हे आदिवासी नाटक ओळखले…

Read more about the article झॅकरी मेकॉले (Zachary Macaulay)
झॅकरी मेकॉले

झॅकरी मेकॉले (Zachary Macaulay)

मेकॉले, झॅकरी : (२ मे १७६८ – १३ मे १८३८). प्रसिद्ध स्कॉटिश संख्याशास्त्रज्ञ आणि गुला​मगिरीविरोधी चळवळीचे सक्रिय कार्यकर्ते. त्यांचा जन्म स्कॉटलंडमधील इन्व्हररी येथे झाला. त्यांचे वडील जॉन मेकॉले हे चर्च…

लोहमिश्रके निर्मिती (Ferroalloys)

पोलाद बनविताना लागणार्‍या काही द्रव्यांना लोहमिश्रके (Ferroalloys) असे म्हणतात, मात्र ही द्रव्ये म्हणजे सतत उद्योगात वापरले जाणारे लोखंडाचे मिश्रधातू (Alloy Steels) नव्हेत. या दृष्टीने फेरो-मँगॅनीज, फेरो-सिलिकॉन, फेरो-क्रोमियम, फेरो-व्हॅनेडियम इ. ही…

वारसा हक्क धोरण (संस्थानांचे)

ब्रिटिशांकित हिंदुस्थानातील ब्रिटिशांचे एक साम्राज्यविस्तारवादी धोरण. यालाच संस्थानांचे ‘व्यपगत धोरणʼ किंवा ‘व्यपगत सिद्धांतʼ असे संबोधले जाते. गव्हर्नर जनरल लॉर्ड डलहौसी  (१८१२–१८६०) याने भारतातील ब्रिटिश साम्राज्य दृढतर करण्यासाठी या सिद्धांताद्वारे भारतातील…

Read more about the article लोखंडनिर्मिती : झोतभट्टी पद्धत (Blast furnace)
  आ. : झोतभट्टीचे संयंत्र :१) भट्टीचा स्तंभ (furnace shaft), (२) भट्टीच्या मुशीचा तळभाग व पाया,  (३) व (४) धातुक व कोक यांच्या टाक्या, (५) व (६) वाहक पट्टे –मध्य रेषा, (७) मापक यान (Scale car) मार्ग, (८)डोली मार्गाचे रूळ, (९) मळी वाहून नेण्याचा मार्ग, (१०) द्रव धातू ओतण्याचा व नेण्याचा मार्ग, (११) धूलि-संग्राहक.

लोखंडनिर्मिती : झोतभट्टी पद्धत (Blast furnace)

झोतभट्टीमध्ये कोळसा  - कोक या प्रतीचा -  व  लोखंडाचे धातुक चुनखडी अभिवाहासह एकत्र टाकतात आणि कोळशाच्या ज्वलनासाठी खालच्या भागातून हवा पाठवितात. कोळशाच्या ज्वलनाने तयार झालेल्या उच्च तापमानास धातुकाचे कोळशामुळे  वा…

याहामोगी (Yahamogi)

महाराष्ट्र गुजरात आणि मध्यप्रदेश या तीन राज्यांतील आदिवासी जमातींची कुलदेवता. दरवर्षी महाशिवरात्रीला याहामोगीची जत्रा भरते. या तीनही राज्यांतील आदिवासी लाखोंच्या संख्येने देवीच्या दर्शनासाठी येतात. याहामोगीचे मंदिर गुजरात राज्यातील नर्मदा जिल्ह्यातील…

अखिल भारतीय गांधर्व महाविद्यालय मंडळ (Akhil Bhartiya Gandharav Mahavidyalaya Mandal)

विविध स्तरावरील संगीत परीक्षांद्वारे आणि अनेक वैशिष्ट्यपूर्ण उपक्रमाद्वारे संगीताचा प्रसार आणि प्रचार करणाऱ्या भारतातील मोजक्या संस्थांपैकी एक अग्रेसर संगीत संस्था. गुरुवर्य विष्णू दिगंबर पलुस्कर यांच्या निधनानंतर त्यांच्या उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वाची, विलक्षण…

अनुताई वाघ (Anutai Wagh)

वाघ, अनुताई (Wagh, Anutai) : (१७ मार्च १९१०–२७ सप्टेंबर १९९२). सुप्रसिद्ध सामाजिक कार्यकर्त्या, शिक्षणतज्ज्ञ आणि पद्मश्री पुरस्काराच्या मानकरी. त्यांचा जन्म पुणे येथे झाला. त्यांचे वडील बालकृष्ण वाघ हे सार्वजनिक बांधकाम…

थिऑसॉफिकल सोसायटी (Theosophical Society)

आधुनिक काळातील एक धार्मिक आंदोलन. ‘थिऑसʼ आणि ‘सोफियाʼ या दोन ग्रीक शब्दांपासून ‘थिऑसॉफीʼ हा शब्द तयार झाला असून त्याचा अर्थ ईश्वरविषयक ज्ञान असा आहे. धर्माची दोन प्रमुख रूपे आहेत :…