मराठी विश्वकोश

जालक स्विच (Network Switch)

(स्व‍िचिंग हब, ब्रिजिंग हब, मॅक ब्रिज; Swiching hub, bridging hub, MAC bridge). संगणक जालकातील हार्डवेअरचा एक प्रकार. संगणक जालकाला विविध उपकरणे जोडण्याकरता त्याची मदत होते. अंतिम ठिकाणाकडून माहिती ही संगणक–ऐवजाच्या…

मिहनाइट (Meehanite)

मिहनाइटचा शोध विसाव्या शतकात दुसऱ्या दशकाचा शेवट व तिसऱ्या दशकाची सुरुवात या दरम्यान रॉस मिहन फौंड्री, इंग्लंड या ठिकाणी लागला. बिडाच्या धातुवितलनाच्या प्रक्रियेवर पूर्ण नियंत्रण व कॅल्शियम सिलिसाइडचा अंतःक्षेपक (Inoculant)…

उच्च क्रोमियम बीड (High Chromium Cast Irons)

बिडामध्ये दहा टक्क्यापेक्षा जास्त क्रोमियम असेल तर त्याचा समावेश उच्च क्रोमियम बीड या वर्गात केला जातो. क्रोमियममुळे लोह व क्रोमियम यांची गुंतागुंतीची रचना असलेली कार्बाइड्स तयार होतात. या प्रकारच्या स्थिर…

कमी ठिसूळ बीड (Malleable cast iron)

काळे बीड (Grey Cast Iron) हे ठिसूळ असते. त्याला चिवट व जास्त ताकदवान बनविण्याच्या प्रयत्नातून कमी ठिसूळ बिडाचा जन्म झाला. कमी ठिसूळ बिडाचे वैशिष्ट्य हे की, त्याच्या अंतर्गत रचनेत ग्रॅफाइट हे…

अणुशक्तिकेंद्राच्या रचनेत लागणारे मिश्रधातु (Nuclear Engineering Materials)

अणुशक्तिकेंद्रात युरेनियमच्या अणूंचे विभंजन (Nuclear Fission) करून मोठी ऊर्जा तयार होते व या ऊर्जेच्या साहाय्याने वाफेवर चालणारे टर्बाइन चालवून वीज मिळविली जाते. विभंजनात अनेक प्रक्रिया घडतात, एक नमुना म्हणून खालील…

नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स एज्युकेशन अ‍ॅन्ड रिसर्च , भुवनेश्वर (नायसर) (National Institute Of Science Education And Research – NISER)

नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स एज्युकेशन अ‍ॅन्ड रिसर्च , भुवनेश्वर (नायसर) : (स्थापना: १० सप्टेंबर, २००७) भारताच्या भविष्यात डोकावताना ज्या आव्हानांना तोंड द्यावे लागणार आहे त्याची तयारी म्हणून अणुऊर्जा विभागाच्या…

फतेशाहने गढवालमधील श्रीनगर येथे पाडलेला चांदीचा रुपया, वजन ११.४१ ग्रॅम, (१६९२).

फतेशाह (Fateh Shah)

फतेशाह : (१६६५–१७१६). हिमालयीन प्रदेशातील (सांप्रत उत्तराखंड राज्य) गढवाल संस्थानचा एक प्रसिद्ध व पराक्रमी राजा. हा पृथ्वीपत शाहचा नातू आणि मेदिनी शाहचा मुलगा होता. या राज्याचे मूळ संस्थापक राजपूत होते.…

राष्ट्रीय सूक्ष्मजीव संपदा केंद्र (National Centre for Microbial Resource-NCMR)

राष्ट्रीय सूक्ष्मजीव संपदा केंद्र : (स्थापना – २००७) राष्ट्रीय सूक्ष्मजीव संपदा केंद्र म्हणजेच National Centre for Microbial Resource-NCMR ची स्थापना पुण्यात झाली. पुणे येथील पेनिसिलीनच्या कारखान्यात झालेल्या हामायसिनच्या शोधानंतर आजपर्यंत एकही प्रतिजैविक…

पट्टनम येथील नाव, केरळ.

भारतातील नौकांचे पुरातत्त्व

जमिनीत गाडलेल्या अवस्थेत भारतात केरळमधील पट्टनम व कडक्करपल्ली आणि महाराष्ट्रातील देर्दे अशा एकूण तीन ठिकाणी नौका आढळून आल्या आहेत. पट्टनम हे केरळच्या एर्नाकुलम जिल्ह्यातील महत्त्वाचे मेरिटाइम पुरातत्त्वीय स्थळ असून तेथे…

झुइडरझीमध्ये बुडलेल्या जहाजाचे उत्खनन, नेदरलँड्स.

नौकांचे पुरातत्त्व

जमिनीत सापडलेल्या नौकांचे पुरातत्त्व हे नाविक (नॉटिकल) पुरातत्त्वाचे एक महत्त्वाचे क्षेत्र आहे. अपघातग्रस्त होणे, मुद्दाम बुडवल्या जाणे, रेतीत रुतणे अशा विविध कारणांमुळे प्राचीन काळापासून नदी, तलाव, सरोवरे व समुद्रात नौका…

राष्ट्रीय जीवविज्ञान केंद्र (National Centre for Biological Sciences )

राष्ट्रीय जीवविज्ञान केंद्र : (स्थापना - १९९२) अब्राहम फ्लेक्सनर यांनी प्रिंस्टन (यूएस) येथील इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲडव्हान्स स्टडी उभी करत असता अशी संस्था कशी असावी याबद्दल त्यांचे मत व्यक्त केले. ते…

मराठा अंमल, आग्रा

मराठा अंमल, आग्रा : (१७८५–१८०३). पेशवाईतील पराक्रमी सेनानी महादजी शिंदे (१७२७–१७९४) यांनी २७ मार्च १७८५ रोजी आग्रा शहर व किल्ला ताब्यात घेतला. याआधी तत्कालीन मोगल बादशाह शाह आलमने त्यांना वकील-इ-मुत्लक…

द्वारण पद्धती (Gating System)

द्रव धातू (Molten Cast Iron) साच्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी केलेला मार्ग म्हणजे द्वारण पद्धती. या पद्धतीची रचना पुढील उद्दिष्ट्ये समोर ठेवून केली जाते; त्यामध्ये साचा व्यवस्थित रीत्या भरला जाणे, रसामध्ये खळखळ (Turbulence)…

एक्युमेनिकल चळवळ (Ecumenism)

ख्रिस्ती ऐक्य : त्रैक्यीय परमेश्वरातील मानवी शरीर धारण केलेल्या प्रभू येशू ख्रिस्त यांच्यावर श्रद्धा ठेवून जीवन जगणाऱ्या लोकसमूहाला ‘चर्च’ संबोधिले जाते. ते चर्च मूळात एकच एक आहे व ते एकच…

दारा शुकोह (Dara Shikoh)

दारा शुकोह : (२० मार्च १६१५ – ३० ऑगस्ट १६५९). दिल्लीचा पाचवा मोगल बादशाह खुर्रम उर्फ शाहजहान (१५९२-१६६६) याचा मुलगा आणि चौथा बादशाह जहांगीर (कारकिर्द १६०५-२७) याचा नातू. शाहजहानची द्वितीय…