मानवी उत्क्रांतीतील एक महत्त्वाचे कौशल्य. मानवपूर्व अवस्था ते आधुनिक मानव उत्क्रांतीच्या घडामोडींमध्ये दगडांना व हाडांना कृत्रिमपणे आकार देऊन त्यांची हत्यारे व अवजारे बनवण्याचे तंत्र विकसित होण्याला महत्त्वाचे स्थान आहे. प्राण्यांचे तुकडे करणे, कातडी सोलणे, फांद्या कापणे, कठीण फळे फोडणे व हाडांच्या आतील मगज काढण्यासाठी हाडे फोडणे अशा दैनंदिन गोष्टींसाठी अवजारे वापरली जात होती. अलीकडच्या काळापर्यंत अशी अवजारे बनवणे हे फक्त मानवांना म्हणजेच होमो प्रजातींनाच शक्य होते असे मानले जाई. आफ्रिकेतील विविध पुरातत्त्वीय ठिकाणी मानवाने दगडी अवजारे बनवल्याचा सर्वांत प्राचीन पुरावा सुमारे पंचवीस लक्ष वर्षांपूर्वीचा असल्याने गेल्या पंचवीस लक्ष वर्षांच्या काळात दगडासारख्या नैसर्गिक साधनांचा वापर करण्याचे कौशल्य मानवाने मिळवले आणि हळूहळू संस्कृतीचा विकास झाला, असे सर्वमान्य मत होते. तथापि गेल्या दोन दशकांमधील नवीन शोधांमुळे या विचारांमध्ये लक्षणीय बदल घडून आला आहे.
हत्यारे व अवजारे बनवण्याचे तंत्र मानवांमध्ये कसे विकसित झाले याचा विचार करताना प्राणिसृष्टीमधील उत्क्रांतीच्या दृष्टीने सर्वांत नजीकच्या प्राण्यांचा म्हणजेच कपिंचा आणि त्यातही चिंपँझींचा विचार होतो. काही मानवेतर प्राणी हत्यारे अथवा अवजारांशी साम्य असणाऱ्या वस्तू वापरतात असे माहित असले तरी सर्वसामान्यपणे चिंपँझींना हत्यारे बनवता येत नाहीत अशी समजूत होती. याचे प्रमुख कारण म्हणजे अवघ्या तीस-चाळीस वर्षांपर्यंत त्यांच्याविषयीचे आपले ज्ञान फारच तुटपुंजे होते. इंग्लिश प्राणिवैज्ञानिक व संशोधिका व्हॅलेरी जेन मॉरीस गुडाल (जन्म ३ एप्रिल १९३४) यांनी आफ्रिकेतील गोम्बे नॅशनल पार्कमधे राहणाऱ्या रानटी चिंपँझी टोळ्यांची निरीक्षणे अतिशय धाडसाने केली. ही माहिती जगासमोर आली तेव्हा खळबळ उडाली. कारण चिंपँझी हत्यारांचा वापर करतात हे त्यांनी नेमकेपणाने सिद्ध केले होते. गुडालच्या आधी जर्मन मानसशास्त्रज्ञ वूल्फगांग क्योहलर (१८८७-१९६७) या वैज्ञानिकांनी प्राणिसंग्रहालय आणि सर्कस अशा ठिकाणी असलेले चिंपँझी हत्यारांचा वापर करतात असे दाखवले होते. परंतु हे प्राणी मानवी नियंत्रणात राहात असल्याने माणसाच्या सहवासाने तसे करायला शिकले असण्याची शक्यता नाकारता येत नव्हती. अमेरिकन वैज्ञानिक एमिल मेन्झेल (१९२९-२०१२) यांनी रानात जन्मलेल्या आठ चिंपँझी पिलांना एका विस्तृत मोकळ्या जागेत जवळजवळ नैसर्गिक परिस्थितीत वाढवून त्यांची निरिक्षणे नोंदवली. सहा वर्षांच्या काळात या सर्व चिंपँझींना अवजारे व हत्यारे अत्यंत कुशलतेने वापरता येऊ लागली तर होतीच, पण त्यांनी काही वस्तूंचा उपयोग करण्याचे नवनवीन मार्ग स्वतः शोधून काढले होते. पश्चिम आफ्रिकेतील रानटी चिंपँझींनी फळांची कठीण कवचे फोडण्यासाठी मोठे गोटे व दगडी हातोडे वापरल्याची अनेक उदाहरणे दिसतात. आफ्रिकेत सात ठिकाणी रानात राहणारे व मानवांशी कसलाही संपर्क न आलेले चिंपँझी दगडाची हत्यारे सहजगत्या वापरतात आणि हा वापर क्वचितप्रसंगी नसतो तर तो त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा भाग आहे.
चिंपँझीं हत्यारे वापरतात हे खरे असले तरी काही प्रश्न अद्याप शिल्लक आहेत. विशेषतः रानात राहणारे चिंपँझी हत्यारे कशासाठी वापरतात हे पाहणे जरूरीचे आहे. चिंपँझी हे मुख्यतः मध, फळे, पाने आणि तत्सम वनस्पतीजन्य अन्न खातात. क्वचित प्रसंगी ते मुंग्या, कासवांची अंडी आणि पक्ष्यांची अंडी खातात. गिनी मधील चिंपँझी एखाद्या टोकदार डहाळीपासून आकडा तयार करतात आणि तो वापरून झाडावर उंच ठिकाणी असणारी फळे तोडतात. इक्वेटोरियल गिनी या देशामधील चिंपँझी टोक असणाऱ्या कडक फांद्या वापरून खायला योग्य मुळे उकरून काढतात किंवा सरळ कंदमुळे हाताने उपटून काढतात. काही वेळा चिंपँझी दुसऱ्यांचे अन्न बिनदिक्कतपणे पळवतात. आफ्रिकेतील अनेक ठिकाणी इतरांनी मारलेल्या शिकारीतले उरलेसुरले मांस मिळवण्यासाठी सिंह, लांडगे आणि तरस यांच्या तावडीत सापडण्याची जोखीमही चिंपँझी पतकरतात. याशिवाय अचानक समोर आलेल्या बिबळ्याला प्रतिकार करण्यासाठी चिंपँझी त्वरेने फांद्या व दगडांचा हत्यारे म्हणून वापर करतात असे तोशिसादा निशिदा (१९५१-२०११) आणि योकिमारू सुगियामा (जन्म १९३५) या जपानी संशोधकांना आढळले आहे. चिंपँझीवरील हे संशोधन महत्त्वाचे आहे कारण अवजारे व हत्यारे वापरणे हे फक्त मानवांनाच जमते हे मत निराधार ठरल्यामुळे अनेक लक्ष वर्षांपूर्वी असलेले मानवपूर्व प्रजातींचे प्राणीही तसे करू शकत असतील या दिशेने विचारांना बळकटी आली आहे.
चिंपँझी हे तर मानवाला जवळचे असणारे कपी आहेत. ते अवजारे वापरतात हे लक्षणीयच असले तरी त्यापुढेही जाऊन माकडे अशी अवजारे वापरतात का याबद्दल प्रायमेट वैज्ञानिक साशंक होते. परंतु सन २०२३ मध्ये थायलंडमधील वैज्ञानिकांनी प्रसिद्ध केलेल्या एका शोधनिबंधाने खळबळ उडली आहे. टोमास प्रोफिट व त्यांचे सहकारी यांना लोबी बे या भागात लांब शेपटीची मकाक माकडे (मकाका फॅसिक्युलॅरिस) पामची कठीण कवचे असलेली फळे फोडण्यासाठी गोटे वापरतात असे दिसले. असे करताना गोट्यांचे जे छिलके उडतात ते आणि अवजारे मुद्दाम बनवताना उडणारे छिलके यांच्यात विलक्षण साम्य असल्याचे त्यांनी नमूद केले आहे. अर्थात असे केल्याचे हे पहिले उदाहरण असून जगात इतरत्र कोठेही मकाक माकडांनी असे केल्याचे आढळलेले नाही. तसेच या मकाक माकडांनी काय किंवा चिंपँझींनी काय, गोटे फक्त फळे फोडण्यासाठी वापरले आहेत. त्यांनी स्वतः मानवांप्रमाणे अवजारे अथवा हत्यारे बनवल्याचे एकही उदाहरण नाही, हे येथे लक्षात घेणे आवश्यक आहे.
अवजारे वापरण्याचे कौशल्य सुमारे पंचवीस लक्ष वर्षांच्या मागे जात नाही या मताला कलाटणी देणारा निर्णायक पुरावा सन २०१२ मध्ये मिळाला. केनिया (केन्या) येथील लेक तुर्कानाच्या जवळ असलेल्या लोमेक्वी-३ या पुरातत्त्वीय स्थळावर दगडाची अनेक अवजारे मिळाली. ही अवजारे साधीसुधी व ओबडधोबड असून त्यांचा कालखंड ३३ लाख वर्षपूर्व असा आहे. म्हणजेच मानवी उत्क्रांतीत अवजारे वापरण्याचे कौशल्य आधी वाटत होते त्यापेक्षा किमान ७ लाख वर्षे अगोदरच विकसित झाल्याचे स्पष्ट झाले. ही अवजारे बनवणारे होमिनिन प्राणी कोणते हे नक्की सांगता येत नाही. परंतु ही अवजारे मिळाली त्या ठिकाणापासून अवघ्या एक किलोमीटर अंतरावर, लेक तुर्कानाच्या पश्चिमेला मेव्ह लिकी यांना सन १९९९ मध्ये होमिनिन कवटी व काही दात मिळाले होते. हे जीवाश्म ३५ ते ३३ लाख वर्षपूर्व काळातले असून ते केनिॲ न्थ्रोपस प्लॅटिओप्स या प्रजातीचे होते. काही पुरामानवशास्त्रज्ञ मात्र लिकी यांचे नामकरण मान्य न करता लोमेक्वी येथील जीवाश्मांचा समावेश ऑस्ट्रॅलोपिथेकस अफारेन्सिस या प्रजातीत करतात. हे मतमतांतर असले तरी अवजारे बनवण्याची क्षमता पंचवीस लक्ष वर्षपूर्व काळात विकसित झाली होती हा मुद्दा महत्त्वाचा आहे.
आफ्रिकेमधे टांझानियात ओल्डुवायी गॉर्ज या ठिकाणी १८ लक्ष वर्षपूर्व या काळातील अवजारे मिळाली होती. या स्थळावर आद्यपुराश्मयुगीन होमिनिन प्रजातींनी दगडांपासून हत्यारे व अवजारे हत्यारे बनविण्यासाठी वापरलेल्या या पद्धतीला ‘ओल्डोवान पद्धत’ असे म्हणतात. दीर्घकाळ हीच सर्वांत प्राचीन अवजारे मानली जात होती. तथापि इथिओपियात गोना नदीच्या परिसरात २६ लाख वर्षपूर्व काळातील दगडाची अवजारे मिळाल्यानंतर हे मत मागे पडले. या शोधानंतर अवजारे वापरणे हे कौशल्य सुमारे पंचवीस ते सव्वीस लक्ष वर्ष एवढ्यापुरतेच मर्यादित आहे असे मत बनले होते. या अगोदरचे होमिनिन प्राणी चिंपँझीप्रमाणे दगडाची साधीसुधी अवजारे वापरत असावेत असा अंदाज व्यक्त करण्यात आला होता. तथापि असा पुरावा मात्र मिळाला नव्हता.
दगडी हत्यारे व अवजारे बनवण्याचे आफ्रिका खंडात मिळालेले पुरावे हे प्रामुख्याने टांझानियातील ओल्डुवायी गॉर्ज, इथिओपियातील अफार प्रदेश, आणि दक्षिण आफ्रिकेतील गुहांमधील पुरावशेष या स्वरूपात आहेत. पंचवीस ते सव्वीस लक्ष वर्षपूर्व या काळापासून पुढील काळातील अनेक पुरातत्त्वीय स्थळांवर दगडाची हत्यारे व अवजारे मिळू लागतात. इथिओपियातील लेडी-गेराउ, हडार व गोना या पुरातत्त्वीय ठिकाणी मानवाने दगडात विविध आकारांची कल्पना करून हवी तशी उपयुक्त हत्यारे व अवजारे बनवल्याचा निर्विवाद पुरावा मिळाला आहे. ही अवजारे सत्तावीस ते चोवीस लक्ष वर्ष एवढी जुनी आहेत. सव्वीस लक्ष वर्षपूर्व ते सतरा लक्ष वर्षपूर्व या काळात दगडांपासून हत्यारे व अवजारे हत्यारे बनविण्यासाठी वापरलेल्या ‘ओल्डोवान पद्धत’ म्हणतात. या पद्धतीत गोट्यावर दुसऱ्या गोट्याने आघात करून धारदार छिलके काढले जात व असे छिलके अवजारे म्हणून वापरत असत. ही अवजारे ओल्डोवान अवजारे या नावाने ओळखली जातात. या अवजारांचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती प्रामुख्याने साधी असून त्यात वजनदार तासण्या, तोडहत्यारे, ऐरणीप्रमाणे वापरलेले गोल गोटे व भोके पाडण्यासाठी टोचे यांचा समावेश होता. ओल्डोवान अवजारे हाडे तोडण्यासाठी उपयोगात आणली जात असत. ही अवजारे कोणत्या आद्यपुराश्मयुगीन होमिनिन प्रजातींनी बनवली हे अद्याप नेमकेपणाने कळलेले नाही. ती ऑस्ट्रेलोपिथेकिस गार्ही, रूडॉल्फ मानव अथवा हॅबिलीस मानव या प्रजातीच्या मानवांनी ती बनवली असावीत असे दिसते.
भारतीय उपखंडात शिवालिक पर्वतराजीमध्ये झालेल्या संशोधनात मानव जाती अगोदरच्या होमिनिन प्रजातीने दगडाची अवजारे बनवल्याचे आढळून आले आहे. ब्रिटिश संशोधकांना १९८९-९० मधील शोधमोहिमेत पेशावरजवळ रिवात (पाकिस्तान) या ठिकाणी मिळालेली अवजारे पंचवीस लक्ष वर्षपूर्व या काळातील आहेत. त्याचप्रमाणे फ्रेंच व भारतीय संशोधकांना पंजाबमध्ये मसूल या ठिकाणी पंचवीस ते सव्वीस लक्ष वर्षपूर्व या काळातील तोडहत्यारे मिळाली आहेत.
चिंपँझीं बनवतात तशी मानवपूर्व प्रजातींनी तयार केलेली सर्वांत प्राचीन साधी गोट्यांची अवजारे, ओल्डोवान अवजारे आणि नंतरच्या काळात छिलक्यांपासून बनवलेली हातकुऱ्हाडीसारखी हत्यारे असे दगडी अवजारांचे अनेक प्रकार आढळतात. अवजारे बनवण्याच्या तंत्रात जे बदल होत गेले त्यांचा संबंध एकूण बौद्धिक क्षमतेच्या विकासाशी आहे असे दिसते. उदा., ओल्डोवान अवजारे आणि कपिंनी बनवलेली अवजारे यांच्यात साम्य आहे. तथापि दगडी छिलक्यांच्या दोन्ही बाजूने टवके उडवून केलेली हातकुऱ्हाड व फरशी अशी अश्युलियन अवजारे बनवण्याचे कौशल्य प्रथम इरेक्टस मानव या जातीत विकसित झाल्याचे दिसते. अशी अवजारे बनवण्यासाठी गोटा अथवा छिलक्याला उपयुक्त आकार देण्यासाठी अनेक क्रिया कराव्या लागतात. अगोदरच हवा तो आकार कल्पून गोट्यांमधून उपयुक्त अवजारे बनवणे हे अधिक प्रगल्भ मेंदूमुळेच शक्य झाले. दगडाची हत्यारे व अवजारे बनवण्यामागील प्रेरणा आणि त्याला आवश्यक असणाऱ्या मेंदूच्या रचनेविषयी अधिक संशोधन पुरातत्त्वात व मानवशास्त्रात सुरू आहे.
संदर्भ :
- Anonymous, ‘Oldest-known stone tools pre-date Homo’, 2015. https://phys.org/news/2015-05-oldest-known-stone-tools-pre-date-homo.html
- Ayala, Francisco J.; Cela-Conde, Camilo J. The journey from early hominins to Neanderthals and modern humans, Oxford University Press, Oxford, 2017.
- Haslam, Michael; R. Adriana Hernandez-Aguilar; Tomos Proffitt; Adrian Arroyo; Tiago Falótico; Dorothy Fragaszy; Michael Gumert; John W. K. Harris; Michael A. Huffman; Ammie K. Kalan; Suchinda Malaivijitnond; Tetsuro Matsuzawa; William McGrew; Eduardo B. Ottoni; Alejandra Pascual-Garrido; Alex Piel; Jill Pruetz; Caroline Schuppli; Fiona Stewart; Amanda Tan; Elisabetta Visalberghi & Lydia V. Luncz, ‘Primate archaeology evolves’, Nature Ecology and Evolution, 1, pp., 1431-1437, 2017.
- Muller, Antoine; Shipton, Ceri & Clarkson, Chris, ‘Stone toolmaking difficulty and the evolution of hominin technological skills’, Nature Scientific Reports, 2022. https://doi.org/10.1038/s41598-022-09914-2
चित्रसंदर्भ :
- आयव्हरी कोस्टमधील चिंपँझींनी (पॅन- ट्रोग्लोडायटेस व्हेरस) वापरलेली दगडी अवजारे.
- केनियातील लोमेक्वी-३ येथे मिळालेले दगडाचे एक अवजार. : https://phys.org/news/2015-05-oldest-known-stone-tools-pre-date-homo.html
- गोना येथे मिळालेली अवजारे : https://scholarblogs.emory.edu/stoutlab/files/2013/07/Semaw-et-al-2003.pdf
- मसूल येथे मिळालेली अवजारे : https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1631068315002237
समीक्षक : सुषमा देव
