लेखकः रंजना नायगावकर

योगवासिष्ठ  हा ग्रंथ उत्तररामायण, वसिष्ठ महारामायण, मोक्षोपायसंहिता  या नावांनी देखील ओळखला जातो. हा ग्रंथ वाल्मिकींची रचना आहे, असे मानले जाते. तरीही या ग्रंथाचे रचनाकार रामायणकर्ते वाल्मीकी हेच आहेत की अन्य…

मुद्रांमध्ये काही मुद्रा पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश या पंचतत्त्वांशी संबंधित आहेत. प्रत्येक बोट एकेका तत्त्वाशी निगडित आहे असे मानून विशिष्ट बोटांच्या जुळणीनुसार या मुद्रांचे वर्गीकरण करण्यात येते. पंचतत्त्वांशी…

सिद्धसिद्धान्तपद्धति  हा गोरक्षनाथांनी रचलेला ग्रंथ नाथयोगाच्या परंपरेत महत्त्वाचा मानला जातो. नाथयोगाचे तत्त्वज्ञान, परमात्म्याचे स्वरूप, विश्वोत्पत्तीचा सिद्धांत, अवधूत योग्याची लक्षणे इत्यादी या ग्रंथाचे प्रमुख विषय आहेत. गद्य आणि पद्य अशा दोन्ही…

योगसाधनेतील एक मुद्रा प्रकार. षण्मुखी ही संज्ञा ‘षट्’ आणि ‘मुखी’ या दोन शब्दांनी तयार झाली आहे. या मुद्रेमध्ये दोन डोळे, दोन कान, नाक आणि मुख ही सहा मुखे बंद करून…

योनिमुद्रा ही योगसाधनेतील एक महत्त्वाची मुद्रा आहे. योनी ह्या शब्दाने गर्भाशयाचा किंवा उत्पत्ती स्थळाचा बोध होतो. योनीमुद्रेच्या साधनेने साधक निर्मितीक्षम अशा आदिम शक्तीला जागृत वा उद्दीपित करीत असतो. योनिमुद्रेची साधना…

श्रीनिवासरचित ‘हठरत्नावली’ हा हठयोगावरील एक महत्त्वाचा ग्रंथ असून ‘हठयोगरत्नसरणी’ आणि ‘रत्नावली’ ही त्याची अन्य नावे आहेत. या ग्रंथात वर्णन केलेला विषय चार प्रकरणांमध्ये विभागलेला आहे. या विभागांना उपदेश अशी संज्ञा…

वराह रूपातील भगवंतांनी महामुनी ऋभु यांना सांगितलेले तत्त्वज्ञान हा वराह उपनिषदाचा विषय आहे. ह्यात एकूण पाच अध्याय असून त्यांत भगवंतांनी ब्रह्मविद्येचे सार सांगितले आहे. त्या अनुषंगाने पहिल्या अध्यायात विश्वातील एकूण…

महाभारताच्या शांतिपर्वाच्या मोक्षधर्मपर्वात भीष्म व युधिष्ठिर ह्या दोघांमधला सांख्य व योग ह्या विषयांवरील संवाद आलेला आहे. हीच सांख्ययोगगीता होय. सांख्य व योग ह्या दोहोंमधला भेद हा या संवादाचा विषय आहे.…

योगतारावली हा राजयोग आणि हठयोग यांवरचा ग्रंथ असून तो कोणी व कधी लिहिला ह्याविषयी निश्चित माहिती उपलब्ध नाही. तथापि तो शंकराचार्यांनी लिहिला असावा असे मानले जाते. या ग्रंथात २९ श्लोक…

योगतत्त्वोपनिषद्  कृष्णयजुर्वेदाशी संबंधित असून यामध्ये भगवान विष्णूंनी ब्रह्मदेवाला कैवल्यप्राप्ती करून देणारा योगमार्ग विशद करून सांगितला आहे. ह्या उपनिषदात एकूण १४२ श्लोक आलेले आहेत. संसारी जीव हा मायापाशाने बद्ध, सुख-दु:खाने वेढलेला…

महर्षि शाण्डिल्य ह्यांनी सांगितलेले ब्रह्मज्ञान म्हणजे शाण्डिल्योपनिषद् होय. हा ग्रंथ गद्य-पद्यात्मक असून त्यात एकूण तीन अध्याय आहेत. त्यातील वर्ण्य विषय विविध खंडांमध्ये विभागला आहे. शाण्डिल्य मुनींना अथर्व ऋषींकडून प्राप्त झालेली…

योगकुण्डल्युपनिषद् हे कृष्णयजुर्वेदाशी संबंधित असून ह्यात एकूण तीन अध्याय आहेत. आसने, शक्ति-चालन, प्राणायाम, बंध, समाधियोग, खेचरी-मुद्रा ही साधना तसेच ब्रह्म, त्याचे स्वरूप, ब्रह्मसिद्धीचे उपाय, जीवनमुक्ती व विदेहमुक्ती ह्याविषयीचे विवेचन या…

योगचूडामणि  हे योगशास्त्रातील एक महत्त्वाचे उपनिषद् आहे. ते सामवेदाशी संबंधित आहे. या उपनिषदात १२१ श्लोक असून बह्वंशी भाग पद्यात आणि अत्यंत थोडा भाग गद्यात आढळतो. आसन, प्राणसंरोध (प्राणायाम), प्रत्याहार, धारणा,…

मुद्रा ह्या शब्दाचे सामान्य अर्थ चिह्नांकित खूण, नाव कोरलेली अंगठी, मोहरबंद करण्यासाठी वापरण्यात येणारा शिक्का वा तत्सम वस्तू असे बरेच होत असले तरी योगशास्त्रात हठयोगाशी संबंधित विशिष्ट शारीरिक आकृतिबंध या…

योगाभ्यासातील एक आसन प्रकार. हाताचा अंगठा हे विश्वात्म्याचे व तर्जनी (अंगठ्याजवळचे बोट) हे जीवात्म्याचे प्रतीक मानलेले आहे. या दोहोंची जुळणी हे ज्ञानाचे प्रतीक मानले जाते. त्यामुळे अशा सुखावह  पद्धतीमध्ये बसून…