रायगड जिल्ह्यातील बौद्ध (थेरवाद) लेणी-समूह. या लेणी ‘नाडसूर लेणी’ या नावानेही ओळखल्या जातात. वास्तविक पाहता ही लेणी ठाणाळे गावाच्या हद्दीत असून ती येथून जवळही आहेत. परंतु सुरुवातीच्या काळात संशोधक नाडसूरमार्गे…
जुन्नर परिसरातील लेण्याद्री व त्याच्या शेजारील टेकडीवरील प्रसिद्ध थेरवाद (हीनयान) पंथीय लेणी-समूह. जुन्नरपासून ५ किमी. उत्तरेस कुकडी नदी ओलांडून या समूहास जाता येते. मध्ययुगीन काळात सध्याच्या गणेश लेणी-समूहातील लेणे क्र.…
जुन्नर परिसरातील सर्वांत प्राचीन बौद्ध (थेरवाद) लेणी समूह. या लेणी जुन्नरच्या पश्चिमेस सुमारे ३.५ किमी. अंतरावर पाडळी गावाजवळील तुळजा टेकडीत खोदली आहेत. मध्ययुगात येथील लेणे क्र. ४ मध्ये तुळजाभवानीची मूर्ती…
पुणे जिल्ह्यातील शिवनेरी किल्ल्याच्या पूर्व, दक्षिण आणि पश्चिमेला खोदलेले महत्त्वाचे बौद्ध (थेरवाद) लेणी-समूह. जुन्नरपासून जुन्नर-कुसूर या रस्त्याने या लेणींकडे जाता येते. या टेकडीवर पूर्ण-अपूर्ण मिळून ८४ लेणी, ६० पोढी (पाण्याची…
सातवाहनकालीन बौद्ध धर्मातील थेरवाद (हीनयान) पंथीय लेणी. संख्येच्या दृष्टीने हा भारतातील सर्वांत मोठा लेणी–समूह आहे. जुन्नर हे ठिकाण पुण्यापासून ९० किमी. अंतरावर कुकडी नदीकिनारी वसले असून अवतीभोवती सुमारे आठ-दहा किमी.…
चौऱ्याऐंशी सिद्धांपैकी एक सिद्ध. गौड देशात (पूर्वी भारत) एका क्षत्रिय कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला होता. त्यांचा संबंध वज्रतंत्राशी असल्याचे सांगितले जाते. तिबेटमधील सा-स्क्य-विहार (सु. ११-१३ वे शतक) येथील सिद्धांच्या सूचीमध्ये…
नाथ संप्रदायात प्रसिद्ध असणारे एक प्रमुख नाथ-योगी व रससिद्ध. यांना नाथ संप्रदायात नागनाथ किंवा नागार्जुन या नावाने ओळखले जाते. नवनाथ भक्तिसार या ग्रंथात त्यांना ‘अविर्होत्र’ नारायणाचा अवतार म्हटले गेले आहे.…
पश्चिम भारतातील एक महत्त्वाचा हीनयान (थेरवाद) व महायान लेणी-समूह. या लेणी नाशिक शहरापासून पश्चिमेला सुमारे ८ किमी. अंतरावर मुंबई-आग्रा राष्ट्रीय महामार्गालगत आहेत. येथे तीन टेकड्या असून त्यांपैकी त्रिकोणी आकाराच्या ‘त्रिरश्मी’…
पुणे जिल्ह्याच्या जुन्नर परिसरातील ‘मानमोडी’ टेकडीवरील प्रसिद्ध बौद्ध (थेरवाद) लेणी-समूह. जुन्नरच्या आग्नेयेस सु. २ किमी. अंतरावर मानमोडी डोंगराची सु. ३ किमी. लांबीची रांग आहे. त्यात सुरुवातीस भीमाशंकर, मधल्या भागात अंबा-अंबिका…
महाराष्ट्रातील लातूर जिल्ह्यातील प्रसिद्ध भुईकोट किल्ला. उदगीर हे लातूर जिल्ह्यातील तालुक्याचे ठिकाण असून लातूरपासून ६५ किमी. अंतरावर वसले आहे. उदगीरच्या आसपास पसरलेल्या टेकड्यांना ‘उदयगिरी’ हे नाव असावे, त्यावरून ‘उदगीर’ हे…
महाराष्ट्रातील एक हिंदू लेणी. उस्मानाबाद (प्राचीन नाव धाराशिव) शहरालगत प्रामुख्याने दोन ठिकाणी लेणी खोदण्यात आली आहेत. यांपैकी शहराच्या पश्चिमेस असणारी लेणी ‘धाराशिव लेणी’ म्हणून ओळखली जातात, तर भोगावती नदीजवळील एका…
प्राचीन भारतातील एक समृद्ध आंतरराष्ट्रीय व्यापारी केंद्र, बंदर व बौद्ध स्थळ. सोपारा म्हणजेच आजच्या मुंबई उपनगरातील ‘नाला सोपारा’. हे ठिकाण अरबी समुद्राला मिळणाऱ्या ‘वैतरणा’ व ‘उल्हास’ नद्यांच्या मधोमध वसलेले आहे.…
महाराष्ट्रातील लातूर जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचा भुईकोट किल्ला. हा किल्ला औसा शहराच्या दक्षिणेस सु. ३ किमी., लातूर शहरापासून २० किमी., तर उस्मानाबादपासून ५१ किमी. अंतरावर आहे. औसा हे एक प्राचीन स्थळ…
महाराष्ट्रातील नाथ संप्रदायाचे एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थळ. हे ठिकाण उस्मानाबाद या जिल्ह्याच्या ठिकाणापासून ८७ किमी., तर परांडा या तालुक्याच्या ठिकाणापासून १५ किमी. अंतरावर सीना नदीजवळ वसलेले आहे. ‘सोनारी’ या नावाविषयी…
छत्रपती शिवाजी महाराजांची कुलस्वामिनी. तुळजापूर हे महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांमधील आद्य पीठ मानले जाते. देवी भागवतात तुळजापूरचा उल्लेख भारतातील ५१ शक्तिपीठांमध्ये केलेला आहे. विविध ग्रंथांत ‘त्वरजा’, ‘तुरजा’, ‘त्वरिता’ या नावांनी एका…