(प्रस्तावना) | विद्याव्यासंगी : संतोष ग्या. गेडाम
शिक्षणशास्त्र या विषयाचा संबंध अनेक विषयांशी प्रत्यक्षात अथवा अप्रत्यक्षात आहे. त्यामुळे अधिकाधिक घटकांना स्पर्श करण्याचा शिक्षणशास्त्र ज्ञानमंडळाचा प्रयत्न आहे. शिक्षणशास्त्राच्या अभ्यासकाला तत्त्वज्ञान आणि मानसशास्त्र या दोन्ही विषयांची ओळख असणे आवश्यक असते. त्या आधारावरच शिक्षणातील प्रमुख घटक अध्ययन-अध्यापन आणि अभ्यासक्रम यांचा मागोवा घेता येतो आणि त्या दृष्टिकोनातून विविध अध्यापन पद्धतींचा अवलंब करावा लागतो. भारतातील शिक्षण पद्धतींचा विचार करताना गुरुकुल पद्धतीपासून आधुनिक शिक्षण पद्धतींपर्यंतच्या स्थित्यंतरांचा मागोवा अपरिहार्य ठरतो.

आधुनिक शिक्षणात मानव्यविद्या शाखेतील विशेषत: सामाजिक विज्ञानांबरोबरच तंत्रविद्या व विज्ञान शाखेतील विषयांच्या अभ्यासाला प्राधान्य देणे क्रमप्राप्त ठरते. शिक्षणशास्त्रात संगणकासारखा विषय यापुढे अग्रक्रमाने अभ्यासाचा विषय असेल ! त्यामुळे स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतीय शिक्षणाला एक नवा आयाम प्राप्त झाला आहे. साहजिकच आज शिक्षणाकडे पाहावयाच्या मूलगामी दृष्टिकोनात आमूलाग्र बदल झाला आहे. त्यामध्ये शिक्षणाची उद्दिष्टे, अभ्यासक्रम, सार्वत्रिक शिक्षण, प्रौढ शिक्षण, स्त्री शिक्षण, सामाजिक शिक्षण, दुर्बल घटकांचे शिक्षण, प्रज्ञावान व गतिमंद शिक्षण, निरंतर शिक्षण, तंत्रशिक्षण व विज्ञान इत्यादी क्षेत्रांत नवीन शैक्षणिक विचारांची कालमानानुसार भर पडली आहे. तसेच भारतीय शिक्षणपद्धतीवर भारतीय विचारवंतांच्या प्रभावाबरोबरच पाश्चिमात्य विचारवंतांचा प्रभाव असल्यामुळे भारतीय शिक्षणपद्धतीत प्रयोगशीलता प्रविष्ट झाली आहे. विज्ञाननिष्ठ व संशोधनात्मक शिक्षणपद्धतीला आपातत: महत्त्व प्राप्त झाले आहे. तत्त्वज्ञानाचे विविध प्रणाली/विचारधारा आहेत. या विविध पंथात शिक्षणतज्ज्ञांनी वैचारिक भर टाकलेली आहे. प्रत्येक विचारवंतांच्या विचारावर तत्कालीन व आधुनिक कालखंडातील सामाजिक व राजकीय परिस्थितीचा प्रभाव असतो. त्यामुळे शिक्षणतज्ज्ञांच्या विचारांना विशिष्ट प्रणालीत समाविष्ट करतांना फार सावधगिरी बाळगावी लागते. अन्यथा त्यांच्यावर अन्याय होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. समाज परिवर्तनात शिक्षणाची भूमिका फार महत्त्वाची असते. शिक्षणशास्त्रात संरक्षण, संक्रमण आणि संवर्धन यांचा साकल्याने विचार केला जातो. एवढेच नव्हे, तर शिक्षणशास्त्र विषयामुळे विद्यार्थ्यांचा व्यक्तिमत्त्व विकास होऊन ते देशाचे सुजाण नगरिक बनतात. त्यासाठी शिक्षण देणाऱ्या विविध संशोधनात्मक व शैक्षणिक संस्था, विद्यापीठे स्थापन झाली आहेत. त्यांतून विविध विषयांचे मार्गदर्शन, अध्यापन व संशोधन करण्यात येते.

शिक्षण हे समाजपरिवर्तनाचे महत्त्वपूर्ण साधन आणि महत्त्वपूर्ण घटक आहे. म्हणून विषयात संदर्भांकित माहितीचे संकलन करून योग्य अशी माहिती समाजापर्यंत पोहचविणे, हे शिक्षणशास्त्र ज्ञानमंडळाचे उद्दिष्ट आहे.

शेर-ए-काश्मीर कृषिविज्ञान व तंत्रविद्या विद्यापीठ जम्मू (Sher-e-Kashmir University of Agricultural Sciences and Technology of Jammu)

शेर-ए-काश्मीर कृषिविज्ञान व तंत्रविद्या विद्यापीठ जम्मू

जम्मू व काश्मीर राज्यातील एक विद्यापीठ. काश्मीर विभागाच्या तुलनेत जम्मू विभागातील पशुधन, कृषिप्रकार, पिकांचे स्वरूप इत्यादींमध्ये तफावत असून तेथील समस्यांचे ...
शैक्षणिक नैदानिक चाचणी (Educational Diagnostic test)

शैक्षणिक नैदानिक चाचणी

सर्वसामान्यपणे शिक्षकाने एखाद्या घटकाचे अध्यापन केल्यानंतर अध्यापन करण्यापूर्वी ठरविलेले उद्दिष्ट किती प्रमाणात साध्य झाले, हे पडताळून पाहण्यासाठी विद्यार्थ्यांचे लेखी वा ...
शैक्षणिक परिपाठ (Academic Routine)

शैक्षणिक परिपाठ

प्राथमिक शिक्षण हे बालकांच्या भविष्याचा पाया आहे. प्राथमिक शिक्षण व मूल्य शिक्षण यांमुळे बालकांवर प्रत्यक्षपणे चांगले संस्कार घडत असतात. त्यामुळे ...
शैक्षणिक मार्गदर्शन (Educational Guidance)

शैक्षणिक मार्गदर्शन

विद्यार्थ्यांमधील अभिरुची, अभिवृत्ती, क्षमता इत्यादी लक्षात घेऊन त्यांना शालेय जीवनाशी समायोजन साधण्यास प्रवृत्त व सहकार्य करणे म्हणजे शैक्षणिक मार्गदर्शन होय ...
शैक्षणिक मूल्यमापन (Educational Evaluation)

शैक्षणिक मूल्यमापन

विद्यार्थ्यांनी शैक्षणिक उद्दिष्टे किती प्रमाणात आत्मसात केली आहेत, हे शोधून काढण्याची एक पद्घतशीर प्रक्रिया. मूल्यमापन म्हणजे केवळ निरीक्षण नव्हे, तर ...
शैक्षणिक समुपदेशन (Educational Counselling)

शैक्षणिक समुपदेशन

प्रौढ विद्यार्थी – विद्यार्थिनींना स्वत:च्या बऱ्यावाईट कृती समजून घेण्यास आणि परिणामक रीत्या सुखी जीवन व्यतीत करण्यास साह्यभूत ठरणारी एक संकल्पना ...
शैक्षणिक सर्वेक्षण (Educational Survey)

शैक्षणिक सर्वेक्षण

शाळेशी संबंधित असलेल्या विविध बाबींची सद्यस्थिती, त्यातील आवश्यक बदल आणि त्याकरिता इष्ट असलेले उपाय यांच्या सर्वेक्षणात्मक संशोधनाचा अंतर्भाव शैक्षणिक सर्वेक्षणामध्ये ...
शैक्षणिक संशोधन (Educational Research)

शैक्षणिक संशोधन

ज्ञानविज्ञानाच्या इतर शाखांप्रमाणे शिक्षणशास्त्र ही एक महत्त्वाची शाखा आहे. बदलती सामाजिक परिस्थिती व ज्ञानाच्या रूंदावणाऱ्या कक्षा यांमुळे शिक्षणक्षेत्राच्या सर्व पैलूंवर ...
श्री कृष्णदेवराय विद्यापीठ (Shri Krishnadevaraya University)

श्री कृष्णदेवराय विद्यापीठ

आंध्र प्रदेश राज्यातील अनंतपूर येथील एक सार्वजनिक विद्यापीठ. स्थापना १९८१. तिरूपती येथील श्री वेंकटेश्वर विद्यापीठाचे एक पदव्युत्तर शिक्षण केंद्र म्हणून ...
श्री जगन्नाथ संस्कृत विश्वविद्यालय (Shri Jagannath Sanskrit University)

श्री जगन्नाथ संस्कृत विश्वविद्यालय

ओडिशा राज्यातील जगन्नाथपुरी (पुरी) येथील एक संस्कृत विद्यापीठ. ओडिशा विधानसभेच्या १९८१ मधील एकतीसाव्या अधिनियमानुसार ७ जुलै १९८१ रोजी राज्यात पूर्वी ...
श्री मौनी विद्यापीठ (Shree Mouni Vidyapeeth)

श्री मौनी विद्यापीठ

महाराष्ट्राच्या कोल्हापूर जिल्ह्यातील गारगोटी (ता. भुदरगड) येथील एक विद्यापीठवजा शिक्षणसंस्था. ही संस्था इ. स. १९४६ मध्ये ‘मौनी विद्यामंदीर’ या नावाने ...
श्री शंकराचार्य संस्कृत विद्यापीठ (Sree Sankaracharya University Of Sanskrit)

श्री शंकराचार्य संस्कृत विद्यापीठ

केरळ राज्याच्या एर्नाकुलम् जिल्ह्यातील कालडी येथील एक संशोधनाभिमुख सार्वजनिक संस्कृत विद्यापीठ. याची स्थापना २५ नोव्हेंबर १९९३ रोजी झाली. विद्यापीठाला केवलाद्वैतवादाचे ...
श्री सोमनाथ संस्कृत विश्वविद्यालय (Shree Somnath Sanskrit University)

श्री सोमनाथ संस्कृत विश्वविद्यालय

श्री सोमनाथ संस्कृत विश्वविद्यालय : वेरावल,गीर-सोमनाथ येथील गुजरात राज्यातील एकमात्र संस्कृत विद्यापीठ. इ.स. २००५ मध्ये या विद्यापीठाची स्थापना झाली. ‘पूर्णता ...
संख्यात्मक संशोधन (Statistical Research)

संख्यात्मक संशोधन

संशोधनासंबंधी आधार सामग्रीचे संकलन, मापन, व्यवस्थापन आणि अर्थनिर्वचन संख्यात्मक स्वरूपात करणे म्हणजे संख्यात्मक संशोधन. अनेक संशोधन प्रकारांपैकी संख्यात्मक संशोधन हा ...
संगणक शिक्षण (Computer Education)

संगणक शिक्षण

संगणकाविषयी शिकण्याची किंवा शिकविण्याची प्रक्रिया. यात संगणक प्रणालीचे मूलभूत ज्ञान, कौशल्ये, कल्पना आणि संगणक प्रणालीशी संबंधित मूलभूत शब्दावलींचा समावेश होतो ...
संगणक साहाय्यित अनुदेशन (Computer Assisted Instruction)

संगणक साहाय्यित अनुदेशन

शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना करायच्या अनुदेशनाची कामे संगणक तंत्राद्वारे करणे, म्हणजे संगणक साहाय्यित अनुदेशन होय. यामध्ये अभ्यासविषयाशी संबंधित माहिती पुरविणे, त्यावर आधारित ...
संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ (Sant Gadge Baba Amaravati University)

संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ

महाराष्ट्र राज्यातील एक विद्यापीठ. पश्चिम विदर्भातील ग्रामीण भागातील लोकांच्या शैक्षणिक गरजा पूर्ण करण्याच्या दृष्टीने तत्कालीन नागपूर विद्यापीठाचे (सध्याचे राष्ट्रसंत तुकडोजी ...
संपादन कसोटी (Achievement Test)

संपादन कसोटी

विशिष्ट पाठ्यक्रमावर आधारलेली एक शैक्षणिक कसोटी. संपादन कसोटीद्वारे एका विद्यार्थ्याने अथवा विद्यार्थ्यांच्या एका वर्गाने/गटाने एखाद्या पाठ्यक्रमाची उद्दिष्टे कितपत यशस्वीपणे संपादित ...
समस्या निराकरण कौशल्य (Problem Solving Skill)

समस्या निराकरण कौशल्य

मानवी जीवनातील एक उपयोजित कौशल्य. गोंधळून टाकणाऱ्या अनेक समस्या सोडविणे आणि कठीण परिस्थितीतून मार्ग शोधून काढणे हे मानवात असणारी क्षमता ...
समावेशक शिक्षण (Inclusive Education)

समावेशक शिक्षण

भिन्न क्षमता असूनही विशेष गरजा असलेल्या बालकांना सामान्य बालकांसमवेत एकाच वर्गात शिकण्याची समान संधी ज्या शिक्षणात दिली जाते, त्यास समावेशक ...