(प्रस्तावना) पालकसंस्था : यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ, नाशिक | समन्वयक : कविता साळुंके | विद्याव्यासंगी : संतोष ग्या. गेडाम
शिक्षणशास्त्र या विषयाचा संबंध अनेक विषयांशी प्रत्यक्षात अथवा अप्रत्यक्षात आहे. त्यामुळे अधिकाधिक घटकांना स्पर्श करण्याचा शिक्षणशास्त्र ज्ञानमंडळाचा प्रयत्न आहे. शिक्षणशास्त्राच्या अभ्यासकाला तत्त्वज्ञान आणि मानसशास्त्र या दोन्ही विषयांची ओळख असणे आवश्यक असते. त्या आधारावरच शिक्षणातील प्रमुख घटक अध्ययन-अध्यापन आणि अभ्यासक्रम यांचा मागोवा घेता येतो आणि त्या दृष्टिकोनातून विविध अध्यापन पद्धतींचा अवलंब करावा लागतो. भारतातील शिक्षण पद्धतींचा विचार करताना गुरुकुल पद्धतीपासून आधुनिक शिक्षण पद्धतींपर्यंतच्या स्थित्यंतरांचा मागोवा अपरिहार्य ठरतो.

आधुनिक शिक्षणात मानव्यविद्या शाखेतील विशेषत: सामाजिक विज्ञानांबरोबरच तंत्रविद्या व विज्ञान शाखेतील विषयांच्या अभ्यासाला प्राधान्य देणे क्रमप्राप्त ठरते. शिक्षणशास्त्रात संगणकासारखा विषय यापुढे अग्रक्रमाने अभ्यासाचा विषय असेल ! त्यामुळे स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतीय शिक्षणाला एक नवा आयाम प्राप्त झाला आहे. साहजिकच आज शिक्षणाकडे पाहावयाच्या मूलगामी दृष्टिकोनात आमूलाग्र बदल झाला आहे. त्यामध्ये शिक्षणाची उद्दिष्टे, अभ्यासक्रम, सार्वत्रिक शिक्षण, प्रौढ शिक्षण, स्त्री शिक्षण, सामाजिक शिक्षण, दुर्बल घटकांचे शिक्षण, प्रज्ञावान व गतिमंद शिक्षण, निरंतर शिक्षण, तंत्रशिक्षण व विज्ञान इत्यादी क्षेत्रांत नवीन शैक्षणिक विचारांची कालमानानुसार भर पडली आहे. तसेच भारतीय शिक्षणपद्धतीवर भारतीय विचारवंतांच्या प्रभावाबरोबरच पाश्चिमात्य विचारवंतांचा प्रभाव असल्यामुळे भारतीय शिक्षणपद्धतीत प्रयोगशीलता प्रविष्ट झाली आहे. विज्ञाननिष्ठ व संशोधनात्मक शिक्षणपद्धतीला आपातत: महत्त्व प्राप्त झाले आहे. तत्त्वज्ञानाचे विविध प्रणाली/विचारधारा आहेत. या विविध पंथात शिक्षणतज्ज्ञांनी वैचारिक भर टाकलेली आहे. प्रत्येक विचारवंतांच्या विचारावर तत्कालीन व आधुनिक कालखंडातील सामाजिक व राजकीय परिस्थितीचा प्रभाव असतो. त्यामुळे शिक्षणतज्ज्ञांच्या विचारांना विशिष्ट प्रणालीत समाविष्ट करतांना फार सावधगिरी बाळगावी लागते. अन्यथा त्यांच्यावर अन्याय होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. समाज परिवर्तनात शिक्षणाची भूमिका फार महत्त्वाची असते. शिक्षणशास्त्रात संरक्षण, संक्रमण आणि संवर्धन यांचा साकल्याने विचार केला जातो. एवढेच नव्हे, तर शिक्षणशास्त्र विषयामुळे विद्यार्थ्यांचा व्यक्तिमत्त्व विकास होऊन ते देशाचे सुजाण नगरिक बनतात. त्यासाठी शिक्षण देणाऱ्या विविध संशोधनात्मक व शैक्षणिक संस्था, विद्यापीठे स्थापन झाली आहेत. त्यांतून विविध विषयांचे मार्गदर्शन, अध्यापन व संशोधन करण्यात येते.

शिक्षण हे समाजपरिवर्तनाचे महत्त्वपूर्ण साधन आणि महत्त्वपूर्ण घटक आहे. म्हणून विषयात संदर्भांकित माहितीचे संकलन करून योग्य अशी माहिती समाजापर्यंत पोहचविणे, हे शिक्षणशास्त्र ज्ञानमंडळाचे उद्दिष्ट आहे.

श्री जगन्नाथ संस्कृत विश्वविद्यालय (Shri Jagannath Sanskrit University)

श्री जगन्नाथ संस्कृत विश्वविद्यालय (Shri Jagannath Sanskrit University)

ओडिशा राज्यातील जगन्नाथपुरी (पुरी) येथील एक संस्कृत विद्यापीठ. ओडिशा विधानसभेच्या १९८१ मधील एकतीसाव्या अधिनियमानुसार ७ जुलै १९८१ रोजी राज्यात पूर्वी ...
श्री शंकराचार्य संस्कृत विद्यापीठ (Sree Sankaracharya University Of Sanskrit)

श्री शंकराचार्य संस्कृत विद्यापीठ (Sree Sankaracharya University Of Sanskrit)

केरळ राज्याच्या एर्नाकुलम् जिल्ह्यातील कालडी येथील एक संशोधनाभिमुख सार्वजनिक संस्कृत विद्यापीठ. याची स्थापना २५ नोव्हेंबर १९९३ रोजी झाली. विद्यापीठाला केवलाद्वैतवादाचे ...
श्री सोमनाथ संस्कृत विश्वविद्यालय (Shree Somnath Sanskrit University)

श्री सोमनाथ संस्कृत विश्वविद्यालय (Shree Somnath Sanskrit University)

श्री सोमनाथ संस्कृत विश्वविद्यालय : वेरावल,गीर-सोमनाथ येथील गुजरात राज्यातील एकमात्र संस्कृत विद्यापीठ. इ.स. २००५ मध्ये या विद्यापीठाची स्थापना झाली. ‘पूर्णता ...
संख्यात्मक संशोधन (Statistical Research)

संख्यात्मक संशोधन (Statistical Research)

संशोधनासंबंधी आधार सामग्रीचे संकलन, मापन, व्यवस्थापन आणि अर्थनिर्वचन संख्यात्मक स्वरूपात करणे म्हणजे संख्यात्मक संशोधन. अनेक संशोधन प्रकारांपैकी संख्यात्मक संशोधन हा ...
संगणक साहाय्यित अनुदेशन (Computer Assisted Instruction)

संगणक साहाय्यित अनुदेशन (Computer Assisted Instruction)

शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना करायच्या अनुदेशनाची कामे संगणक तंत्राद्वारे करणे, म्हणजे संगणक साहाय्यित अनुदेशन होय. यामध्ये अभ्यासविषयाशी संबंधित माहिती पुरविणे, त्यावर आधारित ...
संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ (Sant Gadge Baba Amaravati University)

संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ (Sant Gadge Baba Amaravati University)

महाराष्ट्र राज्यातील एक विद्यापीठ. पश्चिम विदर्भातील ग्रामीण भागातील लोकांच्या शैक्षणिक गरजा पूर्ण करण्याच्या दृष्टीने तत्कालीन नागपूर विद्यापीठाचे (सध्याचे राष्ट्रसंत तुकडोजी ...
संपादन कसोटी (Achievement Test)

संपादन कसोटी (Achievement Test)

विशिष्ट पाठ्यक्रमावर आधारलेली एक शैक्षणिक कसोटी. संपादन कसोटीद्वारे एका विद्यार्थ्याने अथवा विद्यार्थ्यांच्या एका वर्गाने/गटाने एखाद्या पाठ्यक्रमाची उद्दिष्टे कितपत यशस्वीपणे संपादित ...
समावेशक शिक्षण (Inclusive Education)

समावेशक शिक्षण (Inclusive Education)

भिन्न क्षमता असूनही विशेष गरजा असलेल्या बालकांना सामान्य बालकांसमवेत एकाच वर्गात शिकण्याची समान संधी ज्या शिक्षणात दिली जाते, त्यास समावेशक ...
साकारिक मूल्यमापन (Summative Assessment/Positive Evaluation/ Summative Evaluation)

साकारिक मूल्यमापन (Summative Assessment/Positive Evaluation/ Summative Evaluation)

विशिष्ट कालावधित अभ्याक्रम पूर्ण केल्यानंतर वर्षाच्या किंवा सत्राच्या शेवटी जे मूल्यमापन केले जाते, त्याला साकारिक मूल्यमापन असे म्हणतात. साकारिक म्हणजेच ...
साखरशाळा (Sugar School)

साखरशाळा (Sugar School)

ऊसतोडणी कामगारांच्या मुलांकरिता शासनामार्फत चालविण्यात येणारी शाळा. शासनाने  प्रत्येक दुर्गम, अतिदुर्गम क्षेत्रातील मुलांना प्राथमिक शिक्षण मिळावे म्हणून विविध शैक्षणिक योजना ...
सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन (Continuous Universal Evaluation)

सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन (Continuous Universal Evaluation)

विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या सर्व पैलूंचे सातत्याने आणि विविध अंगांनी मूल्यमापन करण्यासाठी वापरावयाची शाळा-महाविद्यालयस्तरांवरील कार्यपद्धती म्हणजे सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन होय. यामध्ये ...
सूक्ष्म अध्यापन कौशल्य (Micro Teaching Skill)

सूक्ष्म अध्यापन कौशल्य (Micro Teaching Skill)

अध्यापनातील गुंतागुंत कमी करण्याकरिता नियंत्रित वातावरणात केलेला नियंत्रित अध्यापन सराव म्हणजे सूक्ष्म अध्यापन होय. या संकल्पनेत अध्यापनाचे सूक्ष्मीकरण अभिप्रेत असते ...
स्वयंनिर्देशित अध्ययन (Self Directed Learning)

स्वयंनिर्देशित अध्ययन (Self Directed Learning)

स्वतःने स्वतःला दिशा देऊन केलेले अध्ययन म्हणजे स्वयंनिर्देशित अध्ययन. स्वयंनिर्देशित अध्ययन ही पूर्णपणे विद्यार्थ्यांवर अवलंबून असणारी एक विद्यार्थीकेंद्रित वैयक्तिक अभ्यासपद्धती ...
स्वामी कुवलयानंद (Swami Kuvalayananda)

स्वामी कुवलयानंद (Swami Kuvalayananda)

स्वामी कुवलयानंद : (३० ऑगस्ट १८८३–१८ एप्रिल १९६६). एक थोर शारीरिक शिक्षणतज्ज्ञ व योगविद्येचे प्रयोगशील पुरस्कर्ते. पूर्ण नाव जगन्नाथ गणेश ...
स्वामी रामानंद तीर्थ (Swami Ramanand Tirth)

स्वामी रामानंद तीर्थ (Swami Ramanand Tirth)

स्वामी रामानंद तीर्थ (Swami Ramanand Tirth) : (३ ऑक्टोबर १९०३ – २ जानेवारी १९७२). हैदराबाद स्वातंत्र्य लढ्यातील एक थोर नेते, ...
स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ, नांदेड (Swami Ramanand Teerth Marathwada University, Nanded)

स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ, नांदेड (Swami Ramanand Teerth Marathwada University, Nanded)

महाराष्ट्रातील मराठवाडा विभागातील नांदेड येथील एक प्रसिद्ध विद्यापीठ. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ औरंगाबादचे हे पूर्वी उपकेंद्र होते. या विद्यापीठाची ...
हंबोल्ट विद्यापीठ (Humboldt University)

हंबोल्ट विद्यापीठ (Humboldt University)

जर्मनी येथील जगप्रसिद्ध शिक्षणसंस्था. त्याचे मुख्यालय बर्लिन येथे आहे. या विद्यापीठाची स्थापना १५ ऑक्टोबर १८१० रोजी विल्हेल्म हंबोल्ट यांनी केली ...
हैदराबाद विद्यापीठ (Hyderabad University)

हैदराबाद विद्यापीठ (Hyderabad University)

तेलंगणा राज्यातील विद्यापीठ. या विद्यापीठाची स्थापना २ ऑक्टोबर १९७४ रोजी सांसदीय अधिनियम (क्र. ३९) १९७४ नुसार केंद्रीय विद्यापीठ म्हणून झाली ...