(प्रस्तावना) | विद्याव्यासंगी : संतोष ग्या. गेडाम
शिक्षणशास्त्र या विषयाचा संबंध अनेक विषयांशी प्रत्यक्षात अथवा अप्रत्यक्षात आहे. त्यामुळे अधिकाधिक घटकांना स्पर्श करण्याचा शिक्षणशास्त्र ज्ञानमंडळाचा प्रयत्न आहे. शिक्षणशास्त्राच्या अभ्यासकाला तत्त्वज्ञान आणि मानसशास्त्र या दोन्ही विषयांची ओळख असणे आवश्यक असते. त्या आधारावरच शिक्षणातील प्रमुख घटक अध्ययन-अध्यापन आणि अभ्यासक्रम यांचा मागोवा घेता येतो आणि त्या दृष्टिकोनातून विविध अध्यापन पद्धतींचा अवलंब करावा लागतो. भारतातील शिक्षण पद्धतींचा विचार करताना गुरुकुल पद्धतीपासून आधुनिक शिक्षण पद्धतींपर्यंतच्या स्थित्यंतरांचा मागोवा अपरिहार्य ठरतो.

आधुनिक शिक्षणात मानव्यविद्या शाखेतील विशेषत: सामाजिक विज्ञानांबरोबरच तंत्रविद्या व विज्ञान शाखेतील विषयांच्या अभ्यासाला प्राधान्य देणे क्रमप्राप्त ठरते. शिक्षणशास्त्रात संगणकासारखा विषय यापुढे अग्रक्रमाने अभ्यासाचा विषय असेल ! त्यामुळे स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतीय शिक्षणाला एक नवा आयाम प्राप्त झाला आहे. साहजिकच आज शिक्षणाकडे पाहावयाच्या मूलगामी दृष्टिकोनात आमूलाग्र बदल झाला आहे. त्यामध्ये शिक्षणाची उद्दिष्टे, अभ्यासक्रम, सार्वत्रिक शिक्षण, प्रौढ शिक्षण, स्त्री शिक्षण, सामाजिक शिक्षण, दुर्बल घटकांचे शिक्षण, प्रज्ञावान व गतिमंद शिक्षण, निरंतर शिक्षण, तंत्रशिक्षण व विज्ञान इत्यादी क्षेत्रांत नवीन शैक्षणिक विचारांची कालमानानुसार भर पडली आहे. तसेच भारतीय शिक्षणपद्धतीवर भारतीय विचारवंतांच्या प्रभावाबरोबरच पाश्चिमात्य विचारवंतांचा प्रभाव असल्यामुळे भारतीय शिक्षणपद्धतीत प्रयोगशीलता प्रविष्ट झाली आहे. विज्ञाननिष्ठ व संशोधनात्मक शिक्षणपद्धतीला आपातत: महत्त्व प्राप्त झाले आहे. तत्त्वज्ञानाचे विविध प्रणाली/विचारधारा आहेत. या विविध पंथात शिक्षणतज्ज्ञांनी वैचारिक भर टाकलेली आहे. प्रत्येक विचारवंतांच्या विचारावर तत्कालीन व आधुनिक कालखंडातील सामाजिक व राजकीय परिस्थितीचा प्रभाव असतो. त्यामुळे शिक्षणतज्ज्ञांच्या विचारांना विशिष्ट प्रणालीत समाविष्ट करतांना फार सावधगिरी बाळगावी लागते. अन्यथा त्यांच्यावर अन्याय होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. समाज परिवर्तनात शिक्षणाची भूमिका फार महत्त्वाची असते. शिक्षणशास्त्रात संरक्षण, संक्रमण आणि संवर्धन यांचा साकल्याने विचार केला जातो. एवढेच नव्हे, तर शिक्षणशास्त्र विषयामुळे विद्यार्थ्यांचा व्यक्तिमत्त्व विकास होऊन ते देशाचे सुजाण नगरिक बनतात. त्यासाठी शिक्षण देणाऱ्या विविध संशोधनात्मक व शैक्षणिक संस्था, विद्यापीठे स्थापन झाली आहेत. त्यांतून विविध विषयांचे मार्गदर्शन, अध्यापन व संशोधन करण्यात येते.

शिक्षण हे समाजपरिवर्तनाचे महत्त्वपूर्ण साधन आणि महत्त्वपूर्ण घटक आहे. म्हणून विषयात संदर्भांकित माहितीचे संकलन करून योग्य अशी माहिती समाजापर्यंत पोहचविणे, हे शिक्षणशास्त्र ज्ञानमंडळाचे उद्दिष्ट आहे.

मुस्लीमकालीन शिक्षण, भारतातील (Islamic Education in India)

मुस्लीमकालीन शिक्षण, भारतातील

भारतामध्ये इ. स. १२०० ते इ. स. १७०० या मध्ययुगीन कालावधीदरम्यान मुस्लिम राजवट होती. ती प्रामुख्याने दिल्ली सलतनत व मोगल ...
मूल्यशिक्षण (Value Education)

मूल्यशिक्षण

व्यक्तीच्या अंगी शिक्षणाच्या साह्याने मूल्य रुजवून त्या मूल्यांचा उपयोग त्या व्यक्तीकडून स्वत:साठी आणि राष्ट्रसेवेसाठी होणे म्हणजे मूल्यशिक्षण होय. मूल्यशिक्षण हे ...
मेकॉलेचा खलिता (Mecaulay's Khalita)

मेकॉलेचा खलिता

भारतातील शिक्षण कशा प्रकारचे असावे, याबद्दल ब्रिटिश संसदेने इ. स. १८१३ मध्ये एक कायदा केला. त्या कायद्याप्रमाणे मिशनऱ्यांना भारतात स्थायिक ...
मेंदू आधारित शिक्षण (Brain Based Education)

मेंदू आधारित शिक्षण

साधारणपणे १९७० च्या दशकापासून मेंदूविषयक संशोधने अधिक प्रमाणात होऊ लागली. १९८० च्या दशकापासून त्यांना वेग येऊ लागला. १९९० चे दशक ...
मेंदूमधील शिकण्याची प्रक्रिया (Learning Process in Brain)

मेंदूमधील शिकण्याची प्रक्रिया

मेंदू हा माणसाचा शिकण्याचा अवयव आहे. जन्मापासून अखेरच्या क्षणापर्यंत मेंदूचे शिकण्याचे काम चालूच असते. मेंदूचे शिकण्याचे काम अल्पशा प्रमाणात बालकाच्या ...
यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ (Yashawantrao Chavhan Maharashtra Open University)

यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ

महाराष्ट्रातील नासिक येथील एक प्रसिद्ध तसेच भारतातील पाचवे मुक्त विद्यापीठ. समाजातील शेवटच्या व्यक्तीपर्यंत शिक्षणाचा प्रसार व्हावा तसेच सर्व सामान्याला, नोकरी, ...
युकिची फुकुजावा (Yukichi Fukuzawa)

युकिची फुकुजावा

फुकुजावा, युकिची :  (१० जानेवारी १८३५–३ फेब्रुवारी १९०१). जपानी शिक्षणतज्ज्ञ, लेखक व जपानमधील पाश्चात्त्यीकरणाच्या चळवळीचा पुरस्कर्ता. त्यांचा जन्म ओसाका येथे ...
योग शिक्षण (Yoga Education)

योग शिक्षण

मानवाचे शरीर, मन आणि आत्मा यांना एकत्र आणणारी एक आध्यात्मिक प्रक्रिया. योग हा शब्द ‘युज’ या संस्कृत शब्दापासून बनला असून ...
योहान बेर्नहार्ट बाझेडो (Johann Basedow Bernhard)

योहान बेर्नहार्ट बाझेडो

बाझेडो, योहान बेर्नहार्ट : (११ सप्टेंबर १७२३–२५ जुलै १७९॰). जर्मन शिक्षणशास्त्रज्ञ. त्यांचा जन्म हँबर्ग (प. जर्मनी) येथे झाला. त्यांचे शिक्षण ...
योहान हाइन्‍रिक पेस्टालोत्सी (Jahann Heinrich Pestalozzi)

योहान हाइन्‍रिक पेस्टालोत्सी

पेस्टालोत्सी, योहान हाइन्‍रिक (Pestalozzi, Jahann Heinrich) : (१२ जानेवारी १७४६ – १७ फेब्रुवारी १८२७). प्रसिद्ध स्विस शिक्षणतज्ज्ञ. त्यांचा जन्म झूरिच येथे झाला. ते ...
रात्रशाळा (Night school)

रात्रशाळा

गरीबी, आर्थिक अडचण, अज्ञान, नैसर्गिक आपत्ती इत्यादी कारणांमुळे शिक्षणापासून वंचित असणाऱ्या; मात्र शिकण्याची इच्छा असणाऱ्या मुलांना रात्रीच्या वेळी शिक्षणाची संधी ...
राम गोविंदराव ताकवले (Ram Govindarav Takwale)

राम गोविंदराव ताकवले

ताकवले, राम गोविंदराव (Takwale, Ram Govindarav) : ( ११ एप्रिल १९३३ ). भारतीय शिक्षणतज्ज्ञ. ताकवले यांचा जन्म मध्यमवर्गीय शेतकरी कुटुंबात ...
राममूर्ती अहवाल, १९९२ (Ramamurti Report)

राममूर्ती अहवाल, १९९२

एक राष्ट्रीय शैक्षणिक अहवाल. भारताचे दहावे तत्कालीन पंतप्रधान विश्वनाथ प्रताप सिंह यांनी राष्ट्रीय शिक्षण धोरण, १९८६ च्या बदललेल्या परिस्थितीचा आढावा ...
राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठ (Rashtrasant Tukadoji Maharaj Nagpur University)

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठ

महाराष्ट्र राज्यातील नागपूर येथील एक जुने विद्यापीठ. विद्यापीठाची स्थापना ४ ऑगस्ट १९२३ रोजी नागपूर विद्यापीठ या नावाने झाली. सुरुवातीला विद्यापीठाचे ...
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (National Policy On Education)

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण

भारतीय नागरिकांमध्ये शिक्षणाचा पुरस्कार करण्यासाठी भारत सरकारने आखलेले शैक्षणिक धोरण. भारतातील ग्रामीण व नागरी भागातील प्राथमिक ते महाविद्यालयीन शिक्षण कसे ...
राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, नवी दिल्ली (National Council of Educational Research and Training - NCERT)

राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, नवी दिल्ली

भारताच्या शिक्षणक्षेत्रातील एक अग्रगण्य संस्था. ही केंद्र शासनाची एक स्वायत्त संस्था असून या संस्थेची स्थापना नोंदणी अधिनियम एक्सएक्सआय, १८६० नुसार ...
रूब्रिक्स (Rubrics)

रूब्रिक्स

शैक्षणिक दृष्ट्या मूल्यांकनाचे एक साधन. याला गुणांकन मार्गदर्शिकासुद्धा म्हणता येईल; कारण मूल्य अंकित करणे हे या श्रेणीचे मुख्य कार्य आहे ...
लिंग, शाळा व समाज (Gender, School & Society)

लिंग, शाळा व समाज

मानव हा समाजप्रिय प्राणी आहे. त्याने निसर्गदत्त क्षमता आणि सामाजिक क्षमता यांचा उपयोग सकारात्मक दृष्टिकोणातून केल्यास लिंगभेदामुळे निर्माण झालेल्या व ...
लीलाताई पाटील (Lilatai Patil)

लीलाताई पाटील

पाटील, लीलाताई (Patil, Lilatai) ꞉ (२८ मे १९२७ – १५ जून २०२०). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ. लिलाताईंचा जन्म पुणे येथे झाला. प्रसिद्ध ...
लेखन दोष (Dysgraphia)

लेखन दोष

जेव्हा विद्यार्थ्याला पुरेशा सूचना देऊनही ते त्याच्या संज्ञानात्मक पातळीवर आणि वयानुसार लेखन क्षमतेत विसंगती दर्शवितात, तेव्हा त्याला लेखन दोष असे ...