अधिकारदान : एका व्यक्तीचे किंवा नागरिकाचे अधिकार दुसऱ्या व्यक्तीस अगर संस्थेस दिले जाणाऱ्या क्रियेस अधिकारदान म्हणतात. लोकशाही राज्यव्यवस्थेत सार्वभौम सत्ता जनतेची असून सर्व कायदे करण्याच्या अधिकार संविधानाप्रमाणे प्रतिनिधिमंडळ म्हणजे विधिमंडळ…
अधिराज्यत्व : अधिराज्यत्व ह्या संज्ञेने मध्ययुगात राजा, वरिष्ठ सरंजामी सरदार व कनिष्ठ सरदार ह्यांच्यामधील संबंध दर्शविले जात. आता ही संज्ञा दोन कमीअधिक प्रबळ राज्यांतील श्रेष्ठ-कनिष्ठपणाचे संबंध दर्शविण्यासाठी वापरली जाते. अधिराज्यत्व…
अशोकचक्र : भारताच्या राष्ट्रचिन्हावर व राष्ट्रध्वजावर असलेले चक्र. हे सारनाथ येथील उत्खननात सापडले. सारनाथ येथील वस्तुसंग्रहालयात अशोकस्तंभाचे अवशेष आहेत. त्या स्तंभावरील चार सिंहांच्या पायाखालील बैठकीच्या चित्रमालिकेत हत्ती, सिंह, घोडा व…
पूर्वीच्या काळी ब्रिटिश, डच व पोर्तुगीजांनी मसाल्याचे पदार्थ, रेशीम व इतर आशियाई उत्पादनांचा व्यापार विकसित केला. त्या दृष्टीने त्यांनी हिंदी महासागराच्या किनारी भागांत आणि बेटांवर आपल्या वसाहती व व्यापारी बंदरांची…
ताश्कंद करार : भारत आणि पाकिस्तान यांमध्ये रशियातील ताश्कंद येथे १० जानेवारी १९६६ रोजी झालेला करार. भारतावरील पाकिस्तानी आक्रमणामुळे ५ ऑगस्ट ते २३ सप्टेंबर १९६५ पर्यंत झालेल्या युद्धाची समाप्ती या कराराने…
पोलादी पडदा : ‘आयर्न कर्टन’ या इंग्रजी संज्ञेचा मराठी प्रतिशब्द. ‘पोलादी पडदा’ या मार्मिक वाक्‌प्रचाराचा प्रयोग रशिया व इतर साम्यवादी यूरोपीय देशांना उद्देशून दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळात करण्यात आला. शीतयुद्धाच्या सुरुवातीचा…
हिंदी महासागराचा काही भाग उत्तर गोलार्धात, तर सर्वाधिक भाग दक्षिण गोलार्धात आहे. विषुववृत्तापासूनचे अंतर आणि ऋतूनुसार पृष्ठीय जलाच्या तापमानात तफावत आढळते. जानेवारीमध्ये उत्तर गोलार्धातील बहुतांश महासागरी भागातील तापमान २१° ते…
सुवर्ण भस्म हे आयुर्वेदात वापरले जाणारे महत्त्वाचे औषध आहे. आयुर्वेदामध्ये विविध मौल्यवान धातू, उपधातू तसेच रत्नांचा वापर औषधी स्वरूपात केला जातो. हे धातू आहे त्या स्वरूपात औषध म्हणून ग्रहण केले…
मोबाइल परिचालन प्रणाली. विशेषत: सेल्युलर फोन आणि टॅबलेट संगणक यांकरिता ही परिचालन प्रणाली (Mobile Operating System) वापरण्यात येते. अमेरिकन टेक्नॉलॉजी कंपनी अँड्रॉइड इनकॉ. या कंपनीचा एक प्रकल्प म्हणून २००३ सालापासून…
फिक्टे, योहान गोटलीप : (१९ मे १७६२—२९ जानेवारी १८१४). प्रसिद्ध जर्मन तत्त्ववेत्ता आणि देशभक्त. जन्म ल्यूसेशीआतील (पू. जर्मनी) रामेनाऊ ह्या खेडेगावी. फिक्टेचे बालपण गरिबीत गेले; पण फोन मिल्टित्स ह्या उमरावाने…
ग्रीक कलेच्या आर्ष काळातील प्रगती व विस्ताराचा गोंधळ इ.स.पू. ४८० ते इ.स.पू. ३२३ या काळात कमी होऊन त्याची जागा परिपक्वतेने घेतली. या काळाला ‘अभिजात ग्रीस’ या नावाने ओळखतात. इ.स.पू. ४७९…
परिचर्या क्षेत्रात आवश्यक कौशल्यांपैकी एक महत्त्वाचे कौशल्य म्हणजे संभाषण होय. संभाषण म्हणजे एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीस माहिती पुरविणे ज्यामध्ये काहीवेळा गुप्तता बाळगणे जरुरीचे असते, परंतु दिलेली माहिती त्या व्यक्तीस समजणे…
साऱ्या संगीत विश्वाची निर्मिती ज्यावर सर्वस्वी अवलंबून आहे तो नाद. यावाचून गीत, नृत्य, स्वर काहीच शक्य नसल्याने याला नादब्रह्म असेही म्हटले गेले आहे. संगीताचा संबंध ध्वनीशी आहे. आपण जे ऐकतो…
विविध धातूंपासून अब्जांश तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने निर्माण केलेल्या अब्जांश कणांचे अनेक उपयोग आहेत. विशेषत: सोन्याच्या अब्जांश कणांचा उपयोग इलेक्ट्रॉनिक्स, फोटॉनिक्स, जैव-वैद्यकशास्त्र आणि इतर अनेक औद्योगिक क्षेत्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. सोन्याचे सामान्य कण आणि…
समन्वेषण : पूर्वीच्या काळी मानवाने पहिल्यांदा हिंदी महासागराचेच व्यापक समन्वेषण व मार्गनिर्देशन केले होते. प्राचीन काळापासून व्यापारी व प्रवासी मार्गांच्या दृष्टीने हिंदी महासागर महत्त्वाचा ठरला आहे. ईजिप्शियन, अरब, चिनी व…