पर्जन्य, वारा व सौरऊर्जा या वातावरणीय घटकांच्या सागरी पृष्ठभागाशी होणाऱ्या आंतरक्रिया, महासागरी पाण्याचे स्रोत आणि खोल सागरी अभिसरण प्रवाह यांच्या अभ्यासावरून हिंदी महासागरातील जलविज्ञानविषयक वैशिष्ट्यांची माहिती प्राप्त झाली आहे. या…
चंद्र आणि सूर्य यांच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या परिणामांमुळे पृथ्वीवरील महासागरासारख्या मोठ्या जलाशयातील पाण्याच्या पातळीत आवर्ती (ठराविक कालांतराने पुन:पुन्हा होणारे) चढउतार होतात, यांस भरती-ओहोटी असे म्हणतात. हिंदी महासागरात दैनिक, अर्ध दैनिक आणि संमिश्र…
अनुरूपादेवी : (९ सप्टें १८८२- १९ एप्रिल १९५८). ब्रिटीश राजवटीच्या काळातील प्रसिद्ध बंगाली कादंबरीकार, कवयित्री आणि समाजसेविका. त्यांच्या कादंबऱ्या वाचकांमध्ये लोकप्रिय झाल्यामुळे अल्पावधीतच त्यांना ‘उपन्यास सम्राज्ञी’ ही उपाधी प्राप्त झाली…
आगरवाला, चंद्रकुमार: (२८ नोव्हेंबर १८६७ – २ मार्च १९३८). असमिया कवी. ब्राह्मणजन गोह्पूर, आसाम येथे त्यांचा जन्म झाला. चंद्रकुमारांचे मूळ घराणे राजस्थानातील. चंद्रकुमारांना साहित्यसेवेचा वारसा त्यांचे वडील हरीबिलास यांच्याकडून मिळाला.…
मुखर्जी, अदिती : (१२ नोव्हेंबर १९७६). अदिती मुखर्जी यांचा जन्म कोलकता येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण नवी दिल्ली तर उच्च माध्यमिक शिक्षण कोलकता येथे झाले. कोलकात्यातील प्रेसिडेन्सी कॉलेजमधून त्यांनी विज्ञान…
दि ओव्हरस्टोरी : रिचर्ड पॉवर्स यांची पुलित्झर प्राईज मिळालेली प्रसिद्ध कादंबरी. रिचर्ड पॉवर्स अमेरिकेतील एक प्रसिद्ध कादंबरीकार आहेत. त्यांच्या कादंबऱ्या विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा मानवी जीवनावर होणारा परिणाम स्पष्ट करतात. दि…
ढब्रल्यूबॉव्ह, न्यिकलाय : ( ५ फेब्रुवारी १८३६ - २९ नोव्हेंबर १८६१). रशियन मूलगामी उपयुक्ततावादी टीकाकार. त्यांनी पारंपरिक व स्वच्छंदतावादी साहित्य नाकारले. त्यांच्यावर पाश्चात्य विज्ञानाचा प्रभाव होता. विसरियन बिलिन्स्की नंतर मूलगामी…
तिखॉनॉव्ह, न्यिकलाय : (२२ नोव्हें १८९६- ८ फेब्रु १९७९). आधुनिक रशियन लेखक. सेंट पीटर्झबर्ग (सध्याचे लेनिनग्राड) येथे एका मध्यमवर्गीय कुटुंबात त्याचा जन्म झाला. व्यापारविषयक शिक्षण घेतल्यानंतर काही काळ त्याने कारकुनाची…
शरीरातील सर्व प्रक्रिया सुरळीत चालण्यासाठी खनिजांची आवश्यकता असते. हाडे आणि दात यांच्या निर्मितीमध्ये, शरीरातील आवश्यक द्रव्यांमध्ये, ऊतींमध्ये तसेच अनेक विकर आणि चेतांचे योग्य कार्य होण्यासाठी, रक्ताचा सामू स्थिर ठेवण्यासाठी खनिजे…
अधिकारदान : एका व्यक्तीचे किंवा नागरिकाचे अधिकार दुसऱ्या व्यक्तीस अगर संस्थेस दिले जाणाऱ्या क्रियेस अधिकारदान म्हणतात. लोकशाही राज्यव्यवस्थेत सार्वभौम सत्ता जनतेची असून सर्व कायदे करण्याच्या अधिकार संविधानाप्रमाणे प्रतिनिधिमंडळ म्हणजे विधिमंडळ…
अधिराज्यत्व : अधिराज्यत्व ह्या संज्ञेने मध्ययुगात राजा, वरिष्ठ सरंजामी सरदार व कनिष्ठ सरदार ह्यांच्यामधील संबंध दर्शविले जात. आता ही संज्ञा दोन कमीअधिक प्रबळ राज्यांतील श्रेष्ठ-कनिष्ठपणाचे संबंध दर्शविण्यासाठी वापरली जाते. अधिराज्यत्व…
अशोकचक्र : भारताच्या राष्ट्रचिन्हावर व राष्ट्रध्वजावर असलेले चक्र. हे सारनाथ येथील उत्खननात सापडले. सारनाथ येथील वस्तुसंग्रहालयात अशोकस्तंभाचे अवशेष आहेत. त्या स्तंभावरील चार सिंहांच्या पायाखालील बैठकीच्या चित्रमालिकेत हत्ती, सिंह, घोडा व…
पूर्वीच्या काळी ब्रिटिश, डच व पोर्तुगीजांनी मसाल्याचे पदार्थ, रेशीम व इतर आशियाई उत्पादनांचा व्यापार विकसित केला. त्या दृष्टीने त्यांनी हिंदी महासागराच्या किनारी भागांत आणि बेटांवर आपल्या वसाहती व व्यापारी बंदरांची…
ताश्कंद करार : भारत आणि पाकिस्तान यांमध्ये रशियातील ताश्कंद येथे १० जानेवारी १९६६ रोजी झालेला करार. भारतावरील पाकिस्तानी आक्रमणामुळे ५ ऑगस्ट ते २३ सप्टेंबर १९६५ पर्यंत झालेल्या युद्धाची समाप्ती या कराराने…
पोलादी पडदा : ‘आयर्न कर्टन’ या इंग्रजी संज्ञेचा मराठी प्रतिशब्द. ‘पोलादी पडदा’ या मार्मिक वाक्‌प्रचाराचा प्रयोग रशिया व इतर साम्यवादी यूरोपीय देशांना उद्देशून दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळात करण्यात आला. शीतयुद्धाच्या सुरुवातीचा…