मराठी विश्वकोश

पेशी (Cell)

रॉबर्ट हूक यांनी ५० पट मोठी प्रतिमा देणाऱ्या सूक्ष्मदर्शकाखाली बूच वृक्षाच्या बाह्य सालीचा (Cork) पातळ काप पाहिला. त्यांना त्यात अनेक पोकळ आयताकृती कोठड्यासारखे आकार दिसले. ही रचना त्यांना मधाच्या पोळ्याप्रमाणे वाटली,…

कंकर (Kankar)

मऊ किंवा ओबडधोबड (खडबडीत), लांबट वा गोलाकार संग्रंथनी (Concretionary), नलिका व ग्रंथिल-गुठळ्या (Nodular) सारख्या आकाराचे आणि अनियमित पातळ पापुद्रे ते जाड थरांच्या चुनखडीच्या राशीस कंकर म्हणतात. अवसादशास्त्रातील हिंदी भाषेमधून कंकर…

औषधीय खनिज : अभ्रक (Medicinal Mineral : Mica)

अभ्रक हे आयुर्वेद महारसातील महत्त्वाचे खनिज आहे. इ. स. पू. ४ थ्या शतकातील कौटिल्य अर्थशास्त्रात वज्राभ्रक नावाने अभ्रकाचा उल्लेख आढळतो. इ. स. ३ र्‍या शतकात गौतमकृत न्यायदर्शनमध्ये अभ्रकाचा उल्लेख आढळतो.…

ग्रेट अंदमानी जमात (Great Andmani Tribe)

भारतातील अंदमान व निकोबार या बेटांवरील एक आदिवासी जमात. त्यांची गणना नेग्रिटो/आफ्रिकन या समुहात होत असुन ते या बेटावरील मूळ रहिवासी म्हणून गणले जातात. इ. स. १८५८ – ५९ मध्ये…

दत्तोबा तांबे शिरोलीकर (Dattoba Tambe Shirolikar)

शिरोलीकर, दत्तोबा तांबे : (२३ जुलै १९२१- १८ जुलै १९८१). महाराष्ट्रातील तमाशा कलावंत, तमाशा फड मालक. ते समाजसेवक म्हणून सर्वपरिचित होते. कलगी संप्रदायाचे शाहीर, रचनाकार, तमाशा कलावंत दगडूबाबा साळी शिरोलीकर…

गॅब्रो (Gabbro)

अग्निज कुळ वर्गीकरणाच्या तालिकेतील पातालिक (Plutonic), अल्पसिलिक (Basic), भरडकणी (Coarse grained) या गट प्रकारातील गॅब्रो हा महत्त्वाचा प्रातिनिधिक अग्निज खडक. हा खडक ग्रॅनाइटइतका विपुल नाही, परंतु मध्य महासागर कटकांच्या परिसरात…

परशुराम विश्राम गंगावणे (Parshuram Vishram Gangawane)

गंगावणे, परशुराम विश्राम : (१ जून १९५६). महाराष्ट्रातील कोकणातील चित्रकथी या लोककला प्रकाराचे सादरकर्ते. पद्मश्री पुरस्काराचे मानकरी. परशुराम गंगावणे स्वत: अशिक्षित असले तरी चित्रकथी या लोककला प्रकारातील त्यांचा अभ्यास सखोल…

अब्जांश तंत्रज्ञान : दंतचिकित्सा (Nanotechnology in dentistry)

शरीराचे आरोग्य हे प्रामुख्याने दातांच्या आरोग्यावर अवलंबून असते. ज्या व्यक्तींचे दात मजबूत व निरोगी असतात, त्यांचे आरोग्य सामान्यत: उत्तम असते. त्यामुळेच उत्तम आरोग्यासाठी दातांची चांगली व नियमितपणे काळजी घेणे अत्यंत…

अच्युत दत्तात्रय ठाकूर (Achyut Dattatray Thakur)

ठाकूर, अच्युत दत्तात्रय : (७ मे १९५२ - १८ मे २०२१). महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध लोकसंगीत विशेषज्ञ, संगीत दिग्दर्शक. ते लोकसंगीताचे साक्षेपी अभ्यासक, विशेषज्ञ तसेच संगीत दिग्दर्शक म्हणून प्रसिद्ध होते. सुमारे ४०…

लघुग्रहांच्या कक्षा, माध्यांतरे आणि त्यांचे समूह (Asteroid’s orbit, Semi Major Axis and their groups )

लघुग्रहांच्या कक्षा, माध्यांतरे आणि त्यांचे समूह : लघुग्रहांचा मुख्य पट्टा मंगळ आणि गुरूच्या कक्षांच्या दरम्यान आहे. पण प्रत्येक लघुग्रहाची सूर्याभोवती फिरण्याची कक्षा निरनिराळी आहे. त्यामुळे सगळे लघुग्रह एकमेकांशी ठराविक अंतर…

शेकरू (India giant squirrel)

शेकरू ही एक मोठ्या आकाराची खार असून तिला उडणारी खार किंवा झाडावरची खार असेही म्हणतात. तसेच तिला शेकरा, शेकरी किंवा भीमखार अशीही नावे आहेत. इंग्रजी भाषेत तिला इंडियन जायंट स्क्विरल…

संपादन कसोटी (Achievement Test)

विशिष्ट पाठ्यक्रमावर आधारलेली एक शैक्षणिक कसोटी. संपादन कसोटीद्वारे एका विद्यार्थ्याने अथवा विद्यार्थ्यांच्या एका वर्गाने/गटाने एखाद्या पाठ्यक्रमाची उद्दिष्टे कितपत यशस्वीपणे संपादित केलेली आहे, याची तपासणी वा मोजमाप केली जाते. संपादणूक कसोटीशी…

बाल जीवित्व आणि सुरक्षित मातृत्व सेवा (Child Survival and Safe Motherhood Services)

प्रस्तावना : राष्ट्रीय बाल जीवित्व आणि सुरक्षित मातृत्व (CSSM) हा कार्यक्रम २० ऑगस्ट १९९२ मध्ये तत्कालीन राष्ट्रपतींच्या हस्ते भारतात सुरू करण्यात आला. ह्या कार्यक्रमांतर्गत माता आणि मुले यांच्यासाठी विशिष्ट सेवांचे…

रामचंद्र चिंतामण ढेरे (Ramchandra Chintaman Dhere)

ढेरे, रामचंद्र चिंतामण : (२१ जुलै १९३० - १ जुलै २०१६). महाराष्ट्रातील धर्म, तत्त्वज्ञान, संस्कृती, लोकसंस्कृती, लोकसाहित्य, संतसाहित्य आणि काव्यशास्त्र याविषयी संशोधन करणारे व्रतस्थ संशोधक, अभ्यासक, लेखक आणि संपादक. महाराष्ट्राच्या…

संख्यापक (Quantifier)

विधेय तर्कशास्त्रात संख्यापनाला महत्त्वाचे स्थान आहे. परिगणक, संख्यिकारक/संख्यापक यांना इंग्रजीमध्ये 'क्वान्टिफायर' असे म्हणतात. जेव्हा आपण एखाद्या बागेत जातो. तिथे झाडांना भरपूर फळे आणि फुले लागलेली आहेत. तिथे असणऱ्या एका फुलातून…