मराठी विश्वकोश

समांतर रेषा (Parallel Lines)

[latexpage] रेषा ही गणितशास्त्रातील एक अमूर्त संकल्पना आहे. यूक्लिड यांनी रेषेची व्याख्या “जाडी नसलेली लांबी” अशी केली आहे. भूमितिविज्ञांच्या दृष्टीने रेषेचे महत्त्वाचे गुणधर्म म्हणजे – (१) दोन बिंदू रेषेने जोडता…

ऋतुनिवृत्ती व परिचर्या (Menopause and Nursing)

ऋतुनिवृत्ती : स्वाभाविक ऋतुस्राव बंद होण्याच्या कालाला ऋतुनिवृत्ती किंवा रजोनिवृत्ती असे म्हणतात. सर्वसाधारणपणे वयाच्या ४५ ते ५० व्या वर्षी स्त्रीला येणारी मासिकपाळी बंद होते. वयाच्या चाळीशी दरम्यान शीर्षस्थ ग्रंथीच्या (Apical…

खादीम हुसेन खाँ (Khadim Hussain Khan)

खाँ, खादीम हुसेन : (१९०७ – ११ जानेवारी १९९३). हिंदुस्थानी संगीतातील अत्रौली घराण्यातील एक अध्वर्यू आणि बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व, संगीतज्ञ व गायक. त्यांच्या जन्मतारखेचा तपशील उपलब्ध नाही. उत्तर प्रदेशातील अलीगढजवळील अत्रौली…

प्यूट्झ-जेघर लक्षणसमूह (Peutz-Jegher’s Syndrome, PJS)

प्यूट्झ या डच संशोधकाने १९२१ मध्ये या लक्षणसमूहाची मांडणी केली. नंतर जेघर या अमेरिकन संशोधकानेही त्याला दुजोरा दिला. त्यानंतर हा लक्षणसमूह प्यूट्झ –जेघर लक्षणसमूह या नावाने प्रसिद्धीस आला. हा आनुवंशिक…

दु:खत्रय

भारतीय दर्शनांतील एक संज्ञा. त्रय म्हणजे तीन प्रकारचे. भारतीय दर्शनांत दु:ख तीन प्रकारचे मानले आहे. या दर्शनांमध्ये दु:ख, त्याची कारणे, दु:खनिवारण (निवृत्ती) आणि निवारणाचे उपाय यांवर विस्तृत विचार केलेला आहे.…

पोलिओ लस (Polio vaccine)

पोलिओ अथवा बालपक्षाघात हा एक लहान मुलांना विषाणू संसर्गामुळे होणारा रोग आहे. याला वारे जाणे असेही म्हणतात. वारे गेलेला पाय किंवा हात काही दिवसांनी बारीक झालेला दिसतो तसेच त्या भागाची…

वात निरोधित पारेषण वाहिनी (Gas Insulated Transmission Lines)

विद्युत वापराच्या नित्य वाढणाऱ्या मागणीसाठी नवीन वाहिन्या आणि उपकेंद्रांची निर्मिती करावी लागते. मात्र वाढते शहरीकरण, औद्योगिक प्रकल्प यांमुळे त्यासाठी लागणारी जमीन मिळणे अवघड होत चालले आहे. ग्रामीण भागात वाहिनीच्या मनोऱ्यामुळे…

इलेक्ट्रॉनिक संप्रेषण प्रणाली (Electronic Communication System)

माहितीचे आदान-प्रदान म्हणजे संप्रेषण (Communication) होय. एकमेकांमध्ये अधिक अंतर असल्यास माहितीच्या प्रसारासाठी टेलिग्राफ व टेलिफोन यांचा वापर पूर्वी केला जात असे. दूरध्वनी (Telephone), भ्रमणध्वनी (Mobile), दूरचित्रवाणी (Television), रेडिओ (Radio, wireless…

किशन महाराज (Kishan Maharaj)

पंडित किशन महाराज : (३ सप्टेंबर १९२३ - ४ मे २००८). बनारस घराण्याचे सुप्रसिद्ध तबलावादक. त्यांचा जन्म वाराणसी (उत्तर प्रदेश) येथील कबीरचौरा येथे एका संगीतप्रेमी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील पं.…

बुद्धीचे आठ भाव

बुद्धी या शब्दाचा अर्थ सर्वसामान्यत: आकलन-क्षमता असा समजला जातो; परंतु सांख्य-योग दर्शनांमध्ये बुद्धी म्हणजे ‘निश्चयात्मक ज्ञान करवून देण्याचे साधन’ होय. पाच ज्ञानेंद्रियांद्वारे बाह्य वस्तूंचे ज्ञान होते, त्यामुळे त्यांना बाह्येंद्रिये किंवा…

अविद्या

एखादी वस्तू जशी आहे, त्या स्वरूपात तिचे ज्ञान न होता त्याऐवजी ती जशी नाही त्याचे ज्ञान होते, यालाच अविद्या असे म्हणतात. जवळपास सर्वच दर्शनांमध्ये अविद्या, अज्ञान, विपर्यय (उलट) अशा समानार्थी…

गार्डनर लक्षणसमूह (Gardner’s syndrome)

विशिष्ट आजार आणि लक्षणसमूह यांत धूसर अशी सीमा रेषा असते. आजार (Disease) हे बाह्य इजा न होता शरीराच्या एखाद्या भागामध्ये किंवा संपूर्ण शरीरात विशिष्ट प्रकारची अनैसर्गिक नकारात्मक ठरावीक लक्षणे दाखवतात.…

विन्सेंट संसर्ग (Vincent’s infection)

विन्सेंटचा संसर्ग या आजारास विन्सेंटचे तोंड येणे, विन्सेंट्स अँजायना, ट्रेंच माऊथ किंवा तीव्र विनाशकारी हिरड्यांचा संसर्ग (Acute necrotizing ulcerative gingivitis) अशा विविध नावांनी ओळखले जाते. हा आजार प्रामुख्याने हिरड्या आणि…

अल्झायमर आजार (Alzheimer’s disease)

वृद्ध व्यक्ती म्हणजेच ज्यांचे वय ८५ वर्षे किंवा त्यापेक्षा अधिक आहे, अशा व्यक्तींपैकी ५०% व्यक्तींमध्ये हा आजार पाहावयास मिळतो. पार्श्वभूमी : रुग्णांची लक्षणे वार्धक्यापेक्षा वेगळी आहेत, अशी या आजाराची नोंद…

सिद्धसिद्धान्तपद्धति (Siddhasiddantapaddhatih)

सिद्धसिद्धान्तपद्धति हा गोरक्षनाथांनी रचलेला ग्रंथ नाथयोगाच्या परंपरेत महत्त्वाचा मानला जातो. नाथयोगाचे तत्त्वज्ञान, परमात्म्याचे स्वरूप, विश्वोत्पत्तीचा सिद्धांत, अवधूत योग्याची लक्षणे इत्यादी या ग्रंथाचे प्रमुख विषय आहेत. गद्य आणि पद्य अशा दोन्ही…