गंधक (सल्फर) हे वनस्पतींना पोषक द्रव्य आहे. सल्फर डाय-ऑक्साइड पानांमध्ये शिरला, तर झाडाच्या चयापचय क्रियेत त्याचे पचन होते आणि तो प्रथिनात बांधला जातो. मात्र, पानांत शिरताना तीव्रता व वेग जास्त…
सपुष्प वनस्पतींमधील प्रत्येक बीजक हे लांबट व बारीक अशा बीजबंधाने (funiculus) बीजकधानीला (Placenta) जोडलेले असते. या जोडणीच्या भागाला नाभी (Hilum) म्हणतात. कित्येकदा बीजबंध या नाभीपुढे वाढत जाऊन कंगोरा तयार होतो…
वनस्पतिशास्त्राच्या वर्गीकरणशाखेत वनस्पतींचे नमुने अभ्यासाकरिता जपून ठेवण्याची परंपरा पूर्वापार चालत आली आहे. सगळ्या वनस्पती सर्वकाळ उपलब्ध होत नाहीत, शिवाय वर्गीकरण दृष्ट्या शाकीय अवयवांपेक्षा त्यांच्या फुलांचा आणि फळांचा उपयोग अधिक परिणामकारक…
वेदान्त-दर्शनातील पाच संप्रदायांपैकी एक संप्रदाय. याचे संस्थापक विष्णुस्वामी तर प्रतिष्ठापक वल्लभाचार्य (१४७९–१५३१) मानले जातात. शंकराचार्यांनी केवलाद्वैतवाद मांडताना ‘माया’ या संकल्पनेचा आधार घेतला. त्यांच्या मते मायोपाधिसहित (म्हणून ‘शबल’) ब्रह्म हे जगाचे…
लोपप्राय भाषा : ज्या भाषांना नजीकच्या भविष्यात लुप्त होण्याचा धोका असतो त्या लोपप्राय भाषा होत.भाषाशास्त्रज्ञ मायकल क्रॉस ह्यांच्या मते ज्या भाषा मातृभाषारूपात आत्मसात करणारा समाज ह्या शतकाच्या अखेरपर्यंत अस्तित्वात असेल…
भाषा पुनरुज्जीवन : भाषा पुनरुज्जीवन ह्या प्रक्रियेची व्याख्या लोपप्राय किंवा सुप्त/ निष्क्रिय भाषेची संभाषक-संख्या वाढवणे व तिच्या वापराची क्षेत्रे विस्तृत करणे अशी करता येईल. भाषा जतनाचा (language maintenance) हेतू हा…
पुरुलिया छाऊ : भारतातील विविध लोकनृत्यापैकी एक लोकनृत्य. प्रामुख्याने भारतातील बंगाल, बिहार आणि ओडिशा या राज्यात प्रसिद्ध. छाऊ नृत्याचे आरंभ क्षेत्र प्रामुख्याने पश्चिम बंगालमधील नैऋत्येकडील क्षेत्र, बिहार मधील दक्षिणेकडील क्षेत्र…
आपल्याला घटनांचा अनुभव येतो, तेव्हा कित्येक घटना इतर काही घटनांच्या पूर्वी किंवा नंतर घडलेल्या असतात, असाही अनुभव येतो. उदा., एखादी संबंध तान आपण ऐकतो, तेव्हा तिच्यातील काही सूर आपण अगोदर…
चाळणे (Screening) : सांडपाणी शुद्धीकरण प्रक्रियेमधील ही पहिली प्रक्रिया असून तिच्यामुळे शुद्धीकरण केंद्रामधील पाईपा, झडपा, पंप इत्यादींना तरंगत येणाऱ्या मोठ्या आकारच्या (उदा. लाकडाचे तुकडे, चिंध्या, फांद्या, पाने, मेलेले प्राणी इ.)…
वेंगी चालुक्य घराणे ही मूळच्या बदामी चालुक्य राजवंशाची (सहावे ते आठवे शतक) शाखा. चालुक्य नृपती दुसरा पुलकेशी (इ. स.६१०–६४२) याचा भाऊ कुब्ज विष्णूवर्धन हा (इ. स. ६१६– ६३३) हा शाखेचा संस्थापक. वेंगी…
फिच, राल्फ : (१५५० – १६११). भारतात आलेला पहिला इंग्लिश प्रवासी. त्याचा जन्म इंग्लंडमध्ये झाला. त्याच्या पूर्वायुष्याबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही. इ. स. १५८० पर्यंत पोर्तुगीजांनी भारताकडे येणारे समुद्री मार्ग…
रत्नागिरी जिल्ह्यातील संगमेश्वर तालुक्यामधील किल्ला. तो शृंगारपुर या गावाजवळ ५४० मी. उंचीवर आहे. किल्ल्याकडे येणाऱ्या दोन्ही वाटा सह्याद्रीची मुख्य रांग व किल्ला यांमधील खिंडीत एकत्र येतात. खिंडीतून पुढे एका शिडीवरून…
रत्नागिरी जिल्ह्यातील संगमेश्वर तालुक्यातील किल्ला. देवरुख गावातून बेलारी फाटा मार्गे निरगुडवाडीच्या पुढे गडाच्या मेटापर्यंत गाडी रस्ता झालेला आहे. तेथून पुढे पायवाटेने किल्ला उजवीकडे ठेवत वळसा घालता येतो. उजव्या बाजूला वर…
भांड पाथर : जम्मू कश्मीरमधील पारंपरिक लोकनाट्य. १५ व्या शतकामध्ये सुलतान जैनुल आबिदीन याच्या काळात जम्मू कश्मीरमध्ये नाटक आणि नाट्यकार यांना विशेष महत्त्व होते. दरबारामध्ये त्यांचे मंच प्रदर्शन केले जात.…
नागपूरकर जानोजी भोसले (कार. १७५५–७२) यांचे राजकीय सल्लागार. पेशवाईतील साडेतीन शहाण्यांपैकी एक पूर्ण शहाणे म्हणून प्रसिद्ध. दिवाकर पुरुषोत्तम किंवा दिवाकरपंत म्हणूनही परिचित. नाना फडणीस यांचे पुणे दरबारात जे स्थान होते,…