छ. शिवाजी महाराजांच्या अष्टप्रधान मंडळातील सचिव (सुरनीस) आणि स्वराज्यातील जमीन महसूल व्यवस्थेतील एक प्रमुख कारभारी. छ. शिवाजी महाराजांनी निजामशाहीचा सरदार मलिक अंबर याने सुरू केलेल्या जमीन महसूल पद्धतीचा स्वीकार केला,…
विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात पॅरिस येथे स्थापित झालेला एक आधुनिक कलासंप्रदाय. ही शैली सुरू करण्याचे श्रेय विसाव्या शतकातील श्रेष्ठ स्पॅनिश कलावंत पाब्लो पिकासो (१८८१-१९७३) आणि विख्यात फ्रेंच चित्रकार जॉर्ज ब्राक (१८८२-१९६३)…
फळमाशी या कीटकाचा उपयोग मुख्यत: प्रातिनिधिक सजीव म्हणून केला जातो. ग्रीक भाषेत ड्रॉसो (Droso) म्हणजे दव (Dew) आणि फिला (Phila) म्हणजे आवडणे. सर्वप्रथम १८२३ मध्ये कार्ल फ्रेडरिक फालेन (Carl Fredrik…
‘ध्यान’ म्हणजे चिंतन. ध्यान शब्द संस्कृत भाषेतील ‘ध्यै’ या धातूपासून (धातु = क्रियापदाचे मूळ रूप) निर्माण झाला आहे. त्याचा अर्थ ‘चिंतन करणे’ असा आहे. ज्या एखाद्या देशावर म्हणजे वस्तूवर अथवा…
नाडी या संकल्पनेला हठयोगात महत्त्वाचे स्थान आहे. नाडी शब्द ‘नद्’ या धातूपासून तयार झाला आहे. ‘स्पंदन पावणे’ असा या धातूचा अर्थ आहे. प्राण शरीरामधील सर्व नाड्यांमध्ये संचार करतो व स्पंद…
विठ्ठल उमप : (१५ जुलै १९३१ - २६ नोव्हेंबर २०१०). महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध लोककलावंत. लोकशाहीर, लोकगायक, गीतकार, नाट्य - चित्रपट क्षेत्रातील कलावंत, गझल गायक असे त्यांचे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचे पूर्ण…
कागेरो निक्कि : जपानी साहित्यातील हेेेइआन काळातील एका लेखिकेची रोजनिशी. याच कालखंडात ह्या नवीन साहित्यिक शैलीची सुरुवात झाली. रोजनिशी लिहिताना जपानी लिपीचा वापर केला गेला. त्यामुळे कि नो त्सुरायुकिचा अपवाद…
अग्निपुराण : स्वतः अग्निदेवाने वसिष्ठांना सांगितल्यामुळे अग्नी हे नाव प्राप्त झालेले हे विश्वकोशात्मक पुराण. याची रचना इ.स.च्या सातव्या ते नवव्या शतकाच्या दरम्यानची असावी. यातील अनेक तांत्रिक अनुष्ठाने बंगाल प्रांतात आढळत…
इरफान खान : (७ जानेवारी १९६७ –२९ एप्रिल २०२०). प्रसिद्ध भारतीय अभिनेते. त्यांचे पूर्ण नाव साहेबजादे इरफान अली खान असे आहे. त्यांचा जन्म राजस्थानातील टोंक जिल्ह्यात यासीन अली खान व…
प्रतिमावाद : इंग्लंड व अमेरिकेत १९१२ ते १९१७ च्या दरम्यान उदयास आलेला काव्यसंप्रदाय. हा संप्रदाय म्हणजे शिथिल, भावविवश काव्यरचनेविरुद्ध निर्माण झालेल्या प्रतिक्रियेचा भाग होता. या संप्रदायाची दोन वैशिष्ट्ये होती :…
पउमचरिय : महाराष्ट्री प्राकृतातील एक चरित-महाकाव्य. ‘पद्मचरित’ हे त्याच्या नावाचे संस्कृत रूप. रामकथा सांगण्याचा हेतू ह्या महाकाव्यरचनेमागे आहे. रामाच्या अप्रतिम सौंदर्यामुळे जैन पुराणांनी त्यास ‘पद्म’ (कमल) असे म्हटले आहे. ह्या…
पंचायत समिती सभापती : पंचायत समितीवर निवडून आलेले सदस्य आपल्या मधून एकाची सभापती म्हणून निवड करतात. महाराष्ट्र जिल्हा परिषद व पंचायत समित्या अधिनियम, १९६१ अनुसार त्याचा कार्यकाल अडीच वर्षांचा असतो.…
सभात्याग : कोणत्याही कायदेमंडळाचे किंवा सभेचे कामकाज चालू असताना सभेस उपस्थित असलेल्या एखादया गटाने किंवा व्यक्तीने तेथे चाललेल्या कामकाजाच्या, पद्धतीच्या, चर्चेच्या किंवा सभापतीने दिलेल्या निर्णयाच्या निषेधार्थ सभागृह सोडून जाण्याची कृती…
मुखर्जी, हृषिकेश (ऋषीदा) : (३० सप्टेंबर १९२२ – २७ ऑगस्ट २००६). भारतीय चित्रपटसृष्टीतील एक प्रतिभावान दिग्दर्शक आणि सिनेसंकलक. त्यांनी कलात्मकता आणि व्यावसायिकता यांचा योग्य मिलाफ असलेल्या अनेक मनोरंजक चित्रपटांचे दिग्दर्शन…
पसंतीनुसार मतदान पध्दत : भारतामध्ये गुप्तमतदान पध्दतीच्या निवडणुकीमध्ये दोन निवडणूक पध्दतींचा अवलंब केल्याचे दिसून येते, एक पध्दतीमध्ये उमेदवाराच्या नावापुढे / चिन्हापुढे फुली मारून मतदान केले जाते. ही मतदानाची पध्दत सर्वसामान्य…