बेसाल्ट खडक हा भूपृष्ठावर सर्वात विपुलपणे आढळतो. हा गडद रंगाचा, घट्ट, अल्पसिकत (सिलिकेचे प्रमाण कमी असलेल्या) आणि कॅल्शियम, लोह व मॅग्नेशियम यांचे प्रमाण सापेक्षतः जास्त असलेल्या महासागराच्या खोल तळातील लाव्हारसापासून…
भूशास्त्रीय इतिहासाच्या सुरुवातीच्या अतिप्राचीन जीवविरहित अशा मोठ्या कालविभागाला आर्कीयन आद्य महाकल्प व त्या आद्य महाकल्पात तयार झालेल्या खडकांच्या गटाला आर्कीयन गट म्हणतात. जीवाश्मांच्या आढळानंतर सुरुवात झालेल्या कँब्रियन कालखंडाच्या (सु. ५५०…
ज्वालामुखीच्या स्फोटक उद्रेकातून (Volcanic explosive eruption) बाहेर पडलेले घन पदार्थ एकत्रित साचून तयार झालेल्या राशींस अग्निदलिक किंवा स्फोटशकली खडक म्हणतात. ज्वालामुखीतून बाहेर पडलेले सर्व प्रकारचे पदार्थ (ज्वालामुखीय खडकांचे द्रवित व…
ज्वालामुखीच्या उद्रेकावेळी जमिनीवर येणारा तप्त लाव्हारस ज्या वेळी पाण्याच्या संपर्कात येतो, त्या वेळी त्यांचा पृष्ठभाग अतिशय जलद गतीने थंड झाल्याने थिजलेल्या आणि आकुंचित कडांसहित त्याचे गोलाकार किंवा अंडाकृती आकारांचे फुगलेल्या…
नोमिरा (केओंझार; ओडिशा) भागात लोह धातुक खनिज पट्ट्यात (Iron ore formation belt) असणारे उशी लाव्हा हे चांगल्या प्रकारे संरक्षित राहिलेले आहेत. येथील उशी लाव्हा हे अंडाकृती आणि मोठ्या आकारात (Large…
दक्षिण चिनी समुद्रातील चीनचे एक बेट आणि प्रांत. हैनान म्हणजे ‘समुद्राच्या दक्षिणेकडील’. चीनच्या मुख्य भूमीवरील अगदी दक्षिण भागात असलेल्या लईजोऊ द्वीपकल्पाच्या दक्षिणेस हे बेट असून हैनान सामुद्रधुनीमुळे ते मुख्य भूभागापासून…
अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांपैकी इंडियाना राज्यातील एक प्रमुख औद्योगिक शहर आणि सेंट जोसेफ परगण्याचे मुख्य ठिकाण. लोकसंख्या १,०२,०२६ (२०१९ अंदाज). साउथ बेंड हे सेंट जोसेफ नदीकाठावर वसले असून ते शिकागोच्या साधारण…
संस्कृत – सिंधु (नदी), पर्शियन – हिंदु, ग्रीक – सिंथोस (इंदोस), रोमन – इंदुस, लॅटिन – सिंदुस. भारत, चीन (तिबेट) व पाकिस्तान या देशांतून वाहणारी आणि जगातील सर्वाधिक लांबीच्या नद्यांपैकी…
फाहियान : (इ.स. ३३७ ? – ४२२ ?). एक चिनी प्रवासी. गौतम बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर बौद्ध धर्म गांधार ते मध्य आशियामार्गे चीन व इतर अति पूर्वेकडील देशांमध्ये पोहोचला. त्यानंतर बौद्ध धर्माचा…
नागपूर जिल्ह्यातील पुरातत्त्वीय स्थळ. हे स्थळ वैनगंगा नदीच्या खोऱ्यात वसले असून वाघोर नदीच्या उजव्या तीरावर आहे. या स्थळाचे क्षेत्रफळ उत्तर-दक्षिण ८०० मी. आणि पूर्व-पश्चिम ५०० मी. इतके आहे. हे पुरास्थळ…
मानवी उत्क्रांतीच्या संदर्भात दक्षिण आफ्रिकेतील स्टर्कफोंतेन येथे मिळालेल्या एका जीवाश्माचे नाव. जवळजवळ संपूर्ण अवस्थेत मिळालेला हा सांगाडा ऑस्ट्रॅलोपिथेकस प्राणी एसटीडब्ल्यू ५७३ (StW 573) या नावाने ओळखला जातो. त्याचा शोध १९९८…
स्त्रीवादी पुरातत्त्व हा पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा स्त्रीवादी दृष्टीकोनातून अर्थ लावण्याचा आग्रह धरणारी संमिश्र स्वरूपाची विचारधारा असून ती पुरातत्त्वविद्येची एकसंध अशी शाखा नाही. स्त्रीवादी पुरातत्त्वीय विचारधारेत सुधारणावादी, मार्क्सवादी, पर्यावरणवादी व वर्णभेदविरोधी अशा…
पुरातत्त्वीय अवशेषांच्या अभ्यासासाठीची एक उपाययोजना पद्धती. ही पुरातत्त्वाची स्वतंत्र शाखा नसून विकासकामांमुळे सांस्कृतिक अथवा पुरातत्त्वीय अवशेष नष्ट होण्याचा धोका उत्पन्न होतो, तेव्हा करावयाच्या उपायांना ही संज्ञा वापरली जाते. जगात सर्वत्र…
ईजिप्शियन चंद्रदेव थोथ हा विज्ञान, कला आणि इतिहास इत्यादींची नोंद ठेवणारा देवांचा लेखनिक होता. त्याने लिहिलेल्या ग्रंथाला थोथचे पुस्तक म्हणतात. ईजिप्शियन इतिहासकार मॅनेथो (इ.स.पू. ३००) ह्याच्या मते थोथने एकूण ३६,५२५ पुस्तके…
नारळीकर, जयंत विष्णु : ( १९ जुलै १९३८ ) जयंत विष्णु नारळीकर यांचा जन्म कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णु वासुदेव नारळीकर हे गणिती होते तर मातोश्री सुमती या संस्कृत शिकलेल्या…