मराठी विश्वकोश

कोहळा (Ash Gourd)

कोहळा : (भुरा कोहळा; हिं. कुम्हडा, पेठा; गु. भुरा कोळू; क. संडिगे बुडेकुंबकलाई; सं. कुष्मांड; इं. व्हाइट गोर्ड मेलॉन, ॲश गोर्ड; लॅ. बेनिन्कॅसा सेरीफेरा; कुल-कुकर्बिटेसी). ही मोठी व वर्षायू (एक…

साद झगलूल पाशा (Saad Zaghloul)

झगलूल पाशा, साद (? जुलै १८५७–२३ ऑगस्ट १९२७). ईजिप्तचा स्वातंत्र्यपूर्व काळातील प्रभावी नेता आणि वफ्द पक्षाचा पुढारी. एल् गार्बीया प्रांतातील इब्यान गावी जन्म. कैरोच्या अल्-अझार विद्यापीठात विधी व धर्मविद्या यांचे…

केवडा (Screw Pine)

केवडा : (केतकी; हिं. केवरा, केटगी; गु. केवडो, क. केदगे, मुंडिगे; सं. केतक, गंध पुष्प; इ. स्क्रू पाइन; लॅ. पँडॅनस ओडोरॅटिसिमस ; कुल - पँडॅनेसी). बाजारात मिळणाऱ्या एक प्रकारच्या सुवासिक…

देवेंद्रनाथ सेन (Devendranath Sen)

सेन, देवेंद्रनाथ : (१८५५–१९२०).बंगाली कवी. गाझीपूर (उत्तर प्रदेश) येथे मध्यमवर्गीय कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला. पाटणा कॉलेजिएट स्कूल येथे त्यांचे प्रारंभीचे शिक्षण झाले. त्यांचे पुढचे उच्च शिक्षण कोलकाता येथील प्रेसिडेन्सी कॉलेज…

जव्हार संस्थान (Jawhar State)

ब्रिटिशांकित हिंदुस्थानातील महाराष्ट्रात असणारे एक जुने संस्थान. ठाणे जिल्ह्याच्या ईशान्येस असलेले जव्हार संस्थान सांप्रत जव्हार तालुका असून तो पालघर जिल्ह्यात आहे. संस्थानाचा बहुतेक भूप्रदेश पठाराचा आहे. प्रथम हे संस्थान वारल्यांकडे…

कुरका (Country Potato)

कुरका : (तमिळ आणि मल्याळी कुरका, किसंगू; इं. कंट्री पोटॅटो; लॅ. कोलियस पार्व्हिफ्लोरस, को. ट्यूबरोझस ; कुल-लॅबिएटी). या वर्षायू (एक वर्ष जगणाऱ्या) ओषधीचे खोड ३० - ६० सेंमी. उंच, बळकट…

स्थगन प्रस्ताव (Adjournment Motions)

स्थगन प्रस्ताव : भारतीय संसदीय प्रक्रियेतील संसदीय विधी. लोकसभा प्रक्रिया तथा कार्यसंचालन नियम ५६-६३ प्रमाणे या प्रस्तावाचे विनिमयन होते. समकालीन लोकमहत्वाच्या विषयासंदर्भात विधीमंडळाचे लक्ष्य वेधून घेण्यासाठी हा प्रस्ताव मांडला जातो.…

विष्णु दिगंबर पलुस्कर (Vishnu Digambar Paluskar)

पलुस्कर, विष्णु दिगंबर : ( १८ ऑगस्ट १८७२—२१ ऑगस्ट १९३१ ). महाराष्ट्रातील एक थोर संगीतप्रसारक, गायनाचार्य व ऋषितुल्य व्यक्तिमत्त्व. त्यांचे मूळ आडनाव गाडगीळ पण पूर्वीचे पलुसचे रहिवासी असल्याने ते पलुस्कर…

हेन्री, द नेव्हिगेटर (Henry the Navigator)

हेन्री, द नेव्हिगेटर (Henry the Navigator) : (४ मार्च १३९४ – १३ नोव्हेंबर १४६०). पोर्तुगालचा राजकुमार व पोर्तुगीज समन्वेषण मोहिमांचा आश्रयदाता. आफ्रिकेचा पश्चिम किनारा व मादीरा बेटांच्या समन्वेषणाचा पुरस्कर्ता म्हणून ते…

माण्डूक्योपनिषद (Mandukyopanishad)

दशोपनिषदातील आकाराने लहान पण अतिशय आशयघन असलेले माण्डूक्योपनिषद हे अथर्ववेदाचे उपनिषद आहे. या उपनिषदाचा कर्ता अज्ञात असून याचा काळ इ.स.पू. ११०० ते १००० मानला जातो. यामध्ये केवळ बारा गद्यमय मंत्र…

लॉरेन्झ वक्र (Lorenz Curve)

प्रसिद्ध अमेरिकन अर्थतज्ज्ञ मॅक्स ओ. लॉरेन्झ यांनी १९०५ मध्ये उत्पन्न अथवा संपत्ती यामधील असमान वितरण दर्शविण्यासाठी ज्या आकृतिबंधाची मांडणी केली, त्यास ‘लॉरेन्झ वक्र’ म्हणतात. लॉरेन्झ वक्रामधील फलन सामान्यपणे आकृतिबंधातील आडव्या…

प्रकाशकीय तंतू (Optical fibre)

तंतु-प्रकाशकी : जॉन टिंडल या भौतिकीविदांनी १८७० साली संपूर्ण अंतर्गत परावर्तनाचा उपयोग करून काचेच्या वक्र दंडामधून प्रकाशाचे प्रेषण करता येते, असे दाखविले. काचेच्या वा पारदर्शक प्लॅस्टिकच्या एकाच जाड दंडामधून प्रकाशाचे…

हूव्हर धरण (Hoover Dam)

अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांमधील सर्वांत उंच काँक्रीटचे कमानी धरण आणि जगातील सर्वांत उंच काँक्रीट धरणांपैकी एक. ॲरिझोना व नेव्हाडा या राज्यांच्या सरहद्दीवर, कोलोरॅडो नदीतील ब्लॅक कॅन्यनमध्ये हे धरण बांधलेले असून ते…

गांडूळ (Earthworm)

गांडूळ या प्राण्याचा समावेश वलयी संघाच्या (Annelida) ऑलिगोकीटा (Oligocheta; अल्परोमी) वर्गामध्ये होतो. याच्या सु. १,८०० हून अधिक जाती आहेत. त्यांपैकी भारतात सर्वत्र आढळणाऱ्या जातीचे शास्त्रीय नाव फेरेटिमा पोस्थ्यूमा (Pheretima posthuma) असे…

विकरांचे अचलीकरण (Immobilization of Enzymes)

सूक्ष्मजीव, वनस्पती आणि प्राणी यांमधील सर्व जीवनावश्यक प्रक्रियांमध्ये विकर (Enzymes) संप्रेरकाचे (Catalyst) काम करतात. या जैवसंप्रेरकांची (Biocatalyst) सहज उपलब्धता, सोप्या उत्पादन पद्धती, त्यांची उत्प्रेरक शक्ती आणि सजीव पेशींच्या सान्निध्यात कार्य…