मराठी विश्वकोश

रक्तमोक्षण (Raktamokshana)

एखाद्या रोगाच्या उपचारासाठी शरीरातून त्वचेच्या मार्गाने रक्त बाहेर काढणे म्हणजे रक्तमोक्षण होय. वात, पित्त व कफ हे तीन दोष आवश्यक असलेल्या प्रमाणापेक्षा वाढल्यास काही वेळा ते शरीरातील रक्ताला त्याचे काम…

निद्रा (आयुर्वेद)

निद्रा म्हणजे झोप. वात, पित्त व कफ याप्रमाणेच आहार, निद्रा व ब्रह्मचर्य यांनाही आयुर्वेदात फार महत्त्वाचे स्थान आहे. आहार, निद्रा व ब्रह्मचर्यरूपी तिपाईवर आपले जीवन आधारलेले असते. म्हणूनच वात, पित्त…

गुणपर्व (Different stages of manifestation of gunas)

सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण आहेत. पर्व या शब्दाचा अर्थ पेर किंवा विभाग असा होतो. विशेष, अविशेष, लिंगमात्र, अलिंग या गुणांच्या चार अवस्था आहेत (विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि| योगसूत्र २.१९).…

ब्रह्मचर्य (Celibacy)

पतंजलींनी अष्टांगयोगात प्रतिपादन केलेल्या पाच यमांपैकी ब्रह्मचर्य हा चवथा यम आहे (अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा:| योगसूत्र २.३०). ब्रह्मचर्य म्हणजे इंद्रियांवरील संयम. व्यासभाष्यात “उपस्थ या गुप्तेंद्रियावरील संयम म्हणजे ब्रह्मचर्य होय”, अशी ब्रह्मचर्याची व्याख्या…

योगचूडामणि उपनिषद् (Yogachudamani upanishad)

योगचूडामणि हे योगशास्त्रातील एक महत्त्वाचे उपनिषद् आहे. ते सामवेदाशी संबंधित आहे. या उपनिषदात १२१ श्लोक असून बह्वंशी भाग पद्यात आणि अत्यंत थोडा भाग गद्यात आढळतो. आसन, प्राणसंरोध (प्राणायाम), प्रत्याहार, धारणा,…

टॉमस जेफर्सन (Thomas Jefferson)

जेफर्सन, टॉमस (jefferson thomas) : (१३ एप्रिल १७४३ – ४ जुलै १८२६). अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचा तिसरा अध्यक्ष आणि स्वातंत्र्याच्या जाहीरनाम्याचा प्रमुख लेखक. व्हर्जिनियातील सधन कुटुंबात शॅडवेल (आल्बेमार्ले) येथे जन्म. तो व्हर्जिनियातील…

जोन ऑफ आर्क (Joan of Arc)

जोन ऑफ आर्क : (६ जानेवारी १४१२–३० मे १४३१). झान दार्क (फ्रेंच). फ्रान्समधील एक थोर स्त्री आणि संत. जोनचा जन्म दोंरेमी-ला पूसेल (व्होझ) ह्या फ्रान्समधील खेड्यात शेतकरी कुटुंबात झाला. धार्मिक प्रवृत्तीच्या…

सात आश्चर्ये (Seven Wonders)

जगातील नवलपूर्ण, सर्वश्रेष्ठ व उल्लेखनीय बाबींचा तसेच विश्वाच्या निर्मितीबाबतचा शोध घेण्याची जिज्ञासा मानवाला प्राचीन काळापासून आहे. या जिज्ञासेतूनच आश्चर्यचकित किंवा नवलपूर्ण गोष्टींची नोंद ठेवण्यास प्रारंभ झाला. इ. स. पू. दुसऱ्या…

घरगुती सांडपाणी : शुद्धीकरण पद्धती (Household Wastewater : Purification methods)

शुद्धीकरणाच्या पद्धतींचे तीन गट पडतात. एकक क्रिया (Unit operations) : ह्यामध्ये शुद्धीकरणासाठी फक्त भौतिक प्रक्रियांचा उपयोग केला जातो. उदा., चाळणे (screening) निवळणे (sedimentation) तरण (floatation), कणसंकलन (flocculation), मिश्रण (mixing), सुकवणे…

अग्निपूजा (Agnipooja)

जगातील निरनिराळ्या खंडांमध्ये ज्या प्राथमिक संस्कृती गेल्या दीडशे वर्षांत आढळल्या, त्यांच्यातील बऱ्याच अग्निपूजक आहेत. अग्नी हा राक्षस व पिशाच यांचा निवारक व पापनाशक आहे, अशी त्यांची परंपरागत समजूत आहे. प्राचीन…

सार्वजनिक उपक्रम समिती (Public undertaking committee)

सार्वजनिक उपक्रम समिती : भारतीय संसदीय प्रक्रीयेमधील सार्वजनिक उपक्रमाची चौकशी करणारी समिती. प्रशासकीय कार्यासाठी शासनाने अनेक सार्वजनिक उपक्रमाची उभारणी केलेली आहे. यामध्ये महामंडळे आणि विविध प्रमंडळे (कंपन्या) इत्यादींचा समावेश असतो.…

लोकलेखा समिती (The Public Accounts Committee)

लोकलेखा समिती : विधिमंडळाच्या वित्तीय सामित्यांपैकी एक महत्त्वाची समिती. १९१९ च्या माँटफोर्ड सुधारणेअंतर्गत गव्हर्नमेन्ट ऑफ इंडिया अक्ट, १९१९ नुसार १९२१ मध्ये लोकलेखा समितीची स्थापना करण्यात आली. या समितीच्या रचना आणि…

सक्रियित ॲल्युमिना

ॲल्युमिना (Alumina)

ॲल्युमिनाचे रासायनिक सूत्र Al2O3 असे आहे. यालाच ॲल्युमिनियम सेस्क्विऑक्साइड असेही म्हणतात. आढळ : कुरुविंद, माणिक, नील इ. खनिजांच्या स्वरूपात ॲल्युमिना आढळते. परंतु तिचे औद्योगिक उत्पादन मुख्यत: निसर्गात आढळणाऱ्या बॉक्साइटापासून (बॉक्साइटातील…

भारतीय संरक्षण आर्थिक नियोजन (Indian Defence Financial Planning)

संरक्षण योजनेची सुरुवात : भारतात आर्थिक नियोजनाची सुरुवात १९५०-५१ मध्ये झाली. संरक्षण नियोजनदेखील याच काळात सुरू झाले; पण १९६२ पर्यंत फक्त लष्करी उद्योग निर्माण करण्यासंबंधीचे कामकाज केले जात होते. १९६२च्या…

हवाई-अवकाश सामरिक कारवाया (Aerospace Operations)

राष्ट्रीय सुरक्षतेच्या दृष्टीने सैन्यदलांना देशावर होणाऱ्या शत्रूच्या कोणत्याही हल्ल्यांवर प्रतिबंध घालता आला पाहिजे. त्याचबरोबर आक्रमक कारवायांद्वारे शत्रूचे सामरिक बळ खच्ची करून अनुकूल परिणाम साधता आले पाहिजेत. यात इतर दोन्ही दलांबरोबर…